ایستاده در آتش
مهدیه بهارمست– روز دوم مرداد مراتع کوه آبیدر واقع در شهر سنندج در استان کردستان گرفتار آتش شد، بلافاصله بعد از شروع آتش‌سوزی نیروهای داوطلب مردمی خودشان را به کانون آتش رساندند تا مانع از پیشرفت آن شوند اما شعله‌های آتش سبب سوختگی شدید پنج جوان کردستانی شد، تا لحظه تنظیم این گزارش سه نفر از این جوانان، «چیاکو یوسفی‌نژاد»، «خبات امینی» و «حمید مرادی» به‌دلیل شدت سوختگی جان خود را از دست داده‌اند. آنها بارها توانسته بودند آتشی را که به جان جنگل‌ها و مراتع افتاده را خاموش کنند و به خانه برگردند اما این‌دفعه بار آخر بود. سال‌هاست هجوم آتش در زاگرس تراژدی مرگ را به همراه دارد. براساس آمار رسمی، حدودا ۱۱۵مورد آتش‌سوزی در مراتع ایران از ۹ فروردین‌ماه تاکنون رخ داده است. براساس تحقیقات برخی فعالان محیط‌زیستی از تیرماه سال گذشته، تعداد آتش‌سوزی‌ها ۲۷درصد و ۲۲۹درصد افزایش مساحت آتش‌سوزی در کشور را شاهد هستیم. این کارشناسان در ادامه بررسی‌های خود دست یافتند که سالانه حدود ۱۴هزار هکتار از جنگل‌ها و مراتع ایران در شعله‌های خشم آتش سوخته‌اند و میزان خسارتی که به بار آورده ۱۶۹هزار میلیارد تومان برآورد شده است.
طبق برآورد فائو «سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد» بررسی زمین‌های متاثر از آتش‌سوزی، حدود ۳۵۰میلیون هکتار در جهان گزارش شده است. براساس همین داده، آتش‌سوزی جنگلی علاوه بر نابود ساختن تنوع زیست‌محیطی بلکه مقدار زیادی از گاز‌های گلخانه‌ای در نتیجه این اتفاق در هوا پخش می‌شود. قابل ذکر است که علاوه بر آن، بحث خسارت ناشی از آتش‌سوزی محیط‌زیستی نیز یکی از آسیب‌های اصلی را به کشور وارد می‌کند. طبق اعلام سازمان مناطق طبیعی و آبخیزداری کشور، از سال۱۳۸۶ تا ۱۳۹۸ نزدیک به ۱۷هزار میلیارد ریال خسارت ناشی از آتش‌سوزی برآورد شده است. براساس گزارشی که در سال۱۳۹۹ به مجلس داده شد حاکی از آن است که استان‌های گیلان، مازندران، گلستان، آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، خوزستان، بوشهر، هرمزگان، فارس و کهگیلویه‌وبویراحمد از جمله شهرهایی هستند که در بیشتر از مناطق دیگر در معرض آتش‌سوزی قرار دارند.
از عوامل طبیعی تا بی‌برنامگی، مقصر کیست؟
درخصوص معضل آتش‌سوزی عوامل متعددی در ایجاد این بحران دخیل است. در سال‌های اخیر به‌واسطه تغییرات اقلیمی و آب‌و‌هوایی که جهان را احاطه کرده، بیشتر کشورها به سمت خشکسالی در حرکت هستند و ایران هم از جمله کشورهایی است که بیشتر در معرض خشکسالی قرار گرفته در نتیجه شرایط برای آتش‌سوزی مهیا شده و می‌توان از آن به عنوان یکی از عوامل چنین رخدادی نام برد.
با این حال آتش‌سوزی فقط محدود به عوامل طبیعی نمی‌شود، فعالیت ناپایدار انسانی نیز در وقوع آن دخیل است. براساس تحلیل برخی فعالان محیط‌زیستی، آنها به این باور رسیدند که عوامل انسانی حدود ۹۰درصد دخالت دارد. بیشتر آتش‌سوزی‌ها یا سهوا اتفاق افتاده یا عمدی در کار بوده است. برپایی آتش توسط بعضی از مردم، پرتاب فیلترسیگار، زغال و موادی که قابل اشتغال هستند از جمله مواردی است که می‌توان به آن اشاره کرد. در کنار مواردی که عنوان شد بی‌برنامگی مسوولان محیط‌زیستی نیز مزید بر علت شده است. نقص در سیاستگذاری و عدم تدوین قوانین موثر در حفاظت نیز سبب شده، بسیاری از مناطق زیست‌محیطی ایران به حال خود رها شوند به‌گونه‌ای که پاسداری و حفاظتی از آنها صورت نگیرد. با این اوصاف در کنار این برنامگی و اقدامات انسانی موارد دیگری نیز عنوان شده است. طی سال‌های گذشته با افزایش شهرنشینی، تخریب مراتع و نابودسازی جنگل‌ها و قسمت‌هایی از کوه، تغییر کاربری اراضی، صنعت و معدن و دیگر موضوعات سبب شده زمینه وقوع آتش‌سوزی در کشور ایجاد شود. همانطور که ملاحظه شد، انسان و رفتارهای نادرست آن بخش قابل‌توجهی از علل وقوع آتش‌سوزی را به خود اختصاص داده به‌گونه‌ای که بسیاری از فعالان محیط‌زیست هشدار دادند این رفتارها به خاطر نبود یک مدیریت منسجم و آموزش اتفاق می‌افتد و اگر حرکات انسان از کنترل خارج شود منجر به نابودی کامل محیط‌زیست خواهد شد.
حمید، چیاکو و خبات؛ مدافعان آبیدر
همانطور که گفته شد آتش‌سوزی آبیدر سنندج روز پنجشنبه ۲مردادماه سال‌جاری اتفاق افتاد. پس از وقوع این حادثه بسیاری از نیروهای مردمی، فعالان محیط‌زیستی و ساکنان منطقه برای خاموش کردن حریق به دل آتش زدند. این آتش‌سوزی علاوه‌بر نابودی ۲۰هکتار از پوشش گیاهی منطقه جان عزیز سه نفر دلاوران کرد را نیز گرفت. طی این حادثه حمید مردای، چیاکو یوسفی‌نژاد و خبات امینی سه تن از عاشقان محیط‌زیست کشور برای مهار خشم آتشی که زبانه می‌زد، به علت نبود امکانات و صعب‌العبور بودن منطقه جانشان را از دست دادند.
این سه قهرمان بار اولشان نبود که برای اطفای حریق دل به چنین مناطقی زدند. طی سال‌های گذشته در بیشتر آتش‌سوزی‌هایی که در مناطق مختلف از جمله مراتع کردستان اتفاق افتاده، حضور فعالی داشتند اما این‌بار هرگز به خانه برنگشتند و زور آتش از آنها بیشتر بود. متاسفانه جان‌باختن فعالان محیط‌زیست بار اولی نیست که در کشور اتفاق می‌افتد. بسیاری از کارشناسان سال‌هاست که درخصوص فرسودگی امکانات و نبود حمایت هشدار دادند و نگرانی خود را درخصوص از دست رفتن فعالان محیط‌زیستی در این راه را ابراز کردند. آنان بر این باورند ابزار و وسایلی که در حال حاضر، در اختیار نیروهای مردمی قرار گرفته مانند دمنده خودشان یکی از عوامل اصلی است که جان داوطلبان را به خطر می‌اندازد به‌گونه‌ای که یکی از کارشناسان طی روزهای گذشته عنوان کرده بود: «دمنده‌هایی که برای خاموش کردن آتش استفاده می‌شود در خیلی از کشورها برای جمع کردن برگ درختان استفاده می‌کنند.» نبود امکاناتی دیگر مانند هلیکوپتر، کپسول‌های آتش‌نشانی، لباس اطفای حریق و آموزش کافی از جمله مواردی هستند که در مناطق مختلف کشور از جمله مناطق محروم باعث شده کار نیروهای مردمی سخت‌تر شود.
جان باختن سه نفر از مدافعان طبیعت ایران، نشان از بی‌توجهی مسوولان محیط‌زیستی به تامین امکانات برای نیروهای مردمی است. در واقع اگر اقدام موثری در حل این موضوع انجام نشود، جان‌های دیگری نیز قربانی بی‌تدبیری خواهند شد. چیاکو، خبات و حمید اولین افرادی نبودند که جانشان را در این راه فدا کردند و احتمالا اگر از سوی مسوولان حمایتی صورت نگیرد شاید آخرین هم نباشند.
برای حل این مساله اقدام فوری لازم است
در همین راستا دکتر حسین آخانی، کارشناس محیط‌زیست و استاد دانشگاه درباره علت اصلی آتش‌سوزی‌های گسترده در طبیعت ایران به «جهان‌صنعت» گفت: این مشکل مختص ایران نیست. در بسیاری از مناطق جهان به دلیل افزایش دما این اتفاق رخ می‌دهد. درخصوص آتش‌سوزی آبیدر سنندج نمی‌توان نظر قطعی داد، به این علت که نیاز به تحقیق و مطالعه دارد که متوجه شویم علت انسانی بوده یا طبیعی.
وی درباره اهمیت منطقه آبیدر افزود: بسیاری از گونه‌های انحصاری در این منطقه وجود دارد که موقع آتش‌سوزی آسیب می‌بینند. در این بین گروه خزندگان نسبت به بقیه گونه‌ها به علت اینکه امکان جابه‌جایی ندارند آسیب بیشتری می‌بینند. زمانی که جنگل آتش می‌گیرد، درختان قدیمی نیز از بین می‌روند برای مثال بلوط‌های زاگرس چون مدت رشد کردنشان طولانی است این امکان وجود دارد که درخت‌هایی را از دست بدهیم که طی چند دهه گذشته رشد کرده‌اند بنابراین بلای آتش‌سوزی خسارات گسترده‌ای را وارد می‌کند.
آخانی درخصوص از دست رفتن سه تن از فعالان محیط‌زیست ایران برای مهار آتش‌سوزی در آبیدر گفت: من با این موضوع مخالف هستم. به نظرم نباید این کار توسط فعالان و داوطلبان مردمی صورت گیرد. در چندسال اخیر ۲۱نفر از بهترین جوانان کشور در این راه جانشان را از دست دادند. آتش‌سوزی یک واقعه خطرناک و پر ریسکی است. بسیاری از افرادی که بدون امکانات برای اطفای حریق رفتند به خاطر غیرت و به نوعی حس طبیعت دوستی است. ورود به چنین عرصه خطرناکی بسیار دشوار است و نباید ادامه پیدا کند. او ادامه داد: مساله اصلی این است که دستگاه‌های مختلف دولتی وظیفه خودشان را انجام نمی‌دهند. باید برای حل این معضل، مبارزه سخت‌افزاری صورت گیرد. بسیاری از کشورهای پیشرفته که امکانات بهتری دارند نیز نتوانستند چنین رخداد بزرگی را کنترل کنند البته این اجازه را هم نمی‌دهند افرادی که وظیفه‌شان نیست وارد این عرصه خطرناک شوند. اگر آتش بخواهد کنترل شود باید توسط تجهیزات مدرن و افراد آموزش دیده انجام گیرد بنابراین، این نکته قابل ذکر است که بحث آموزش نیز باید مورد توجه واقع شود، برای انجام این‌کار باید از تجربیات موفق کشورهای دیگر نیز استفاده شود.
آخانی افزود: باید علت اصلی وقوع آتش‌سوزی بررسی شود. اگر عمدی در کار بوده باید فرد خاطی تحت تعقیب و پیگرد قضایی قرار گیرد ولی با آتش‌سوزی‌های مختلفی که داشتیم چنین اقدامی صورت نگرفته است. وجود قوانین منسجم و محکم در این‌باره لازمه کار است. بسیاری از کشورها این کار را انجام می‌دهند مثلا در بیشتر نقاط جهان، برپایی آتش در طبیعت جریمه نقدی دارد. در واقع باید روی چنین اقداماتی مانور دهیم تا بتوانیم بعضی از رفتارها را کنترل کنیم. وجود یک ناوگان حرفه‌ای اطفای حریق در مناطق جنگلی کشور یکی از نیازهای اصلی است. اگر قرار بر این باشد داوطلبان اقدامی در این خصوص انجام دهند باید آموزش ببیند و در این یگان‌ها وارد عرصه شوند. او در پایان اضافه کرد: طبیعت همواره خودش را ترمیم می‌کند. آتش‌سوزی یک فرآیندی است که در خیلی از مناطق جهان رخ می‌دهد و معمولا می‌توان آن را حل کرد به شرطی که آن منطقه حفاظت شود.
ذات طبیعت
حال گفتنی است با توجه به نکاتی که مطرح شد، اهمیت حفظ محیط‌زیست و طبیعت ایران بیش از هر زمان دیگری مشهود است. گاهی کوچک‌ترین رفتارها مانند رها کردن یک فیلترسیگار می‌تواند جرقه‌ای برای رخدادی عظیم باشد که جان محیط‌زیست و طبیعت زیبای ایران را به خطر بی‌اندازد؛ مخاطراتی که علاوه بر خود طبیعت جان بسیاری از دوستداران طبیعت را تهدید می‌کند و اگر آنها را اصلاح نکنیم می‌تواند باعث ایجاد چنین حوادث تلخی نیز باشد. علاوه بر آن وجود یک مدیریت دقیق و برنامه منسجم می‌تواند به طبیعت کشور کمک کند. از اقدامات فوری و کارشناسی شده گرفته تا تامین لوازم کافی برای مهار چنین حوادثی. حال امید است که در آینده این اتفاق صورت گیرد تا دیگر شاهد از دست رفتن طبیعت و دوستدارانش نباشیم.
