ایران؛ غایب همیشه حاضر بازار

جهان صنعت– در حالی که انتظار می‌رفت تصمیم اخیر اوپک‌پلاس مبنی بر افزایش عرضه اوپک‌پلاس بازار نفت را آرام‌تر کند اما این اتفاق نیفتاد و بازار نفت در یک رفت و برگشت قیمتی طی یک هفته گذشته نشان داد که کماکان تنش‌های منطقه‌ای می‌تواند این بازار را متلاطم کند. رویدادهایی چون آتش‌سوزی‌های کانادا، تداوم تنش ایران و آمریکا و افت دلار، قیمت طلای سیاه را صعودی کرد، با این حال بنا به گفته تحلیلگران بازار، آینده این روند همچنان در ‌هاله‌ای از ابهام است.
طی یک سال گذشته، بازگشت این میزان نفت به بازار و در واقع پایان مهلت تصمیم داوطلبانه هشت کشور عضو، به یکی از ریسک‌ها و ابهام‌های اصلی بازار نفت تبدیل شد. تا جایی که شایعات و اخبار غیررسمی در مورد احتمال افزایش تولید این کشورها در دوره‌های مختلف، بر قیمت نفت تاثیرگذار بود. به همین علت اعضای اوپک‌پلاس در این مدت بارها بر تمدید کاهش تولید تاکید کردند که بازگشت به سطح تولید قبلی را منوط به شرایط بازار و به ‌صورت تدریجی انجام خواهند داد.
در اوایل دسامبر ۲۰۲۴، همزمان با کاهش تنش‌های ژئوپلیتیک و در حالی‌ که قیمت نفت در محدوده ۷۰دلار در نوسان بود، اوپک‌پلاس تصمیم گرفت آغاز حذف تدریجی محدودیت عرضه به میزان ۲/‏‏۲‌میلیون بشکه در روز را به جای ژانویه ۲۰۲۵ تا آوریل به تعویق بیندازد.
روند نزولی قیمت نفت به دلایلی مانند ابهام در روند رشد اقتصاد جهانی و تصمیم ترامپ درخصوص تعرفه‌گذاری بر واردات به آمریکا ادامه یافت. با این ‌حال، هشت کشور عضو اوپک‌پلاس تصمیم گرفتند برای احیای کاهش تولید داوطلبانه، از ماه آوریل تولید خود را ۱۳۸‌هزار بشکه در روز افزایش دهند.
از آن سو، تحولات ایران هم در نوسان بازار نفت بی‌تاثیر نبوده است. ایران به عنوان یکی از اعضای موثر اوپک با وجود محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های آمریکا و کاهش صادرات رسمی، همچنان یکی از بازیگران اثرگذار در تعیین مسیر سیاست‌های نفتی اوپک است. این اثرگذاری بیشتر از آنکه ناشی از حضور فیزیکی در بازار باشد، ناشی از جایگاه بالقوه ایران به‌عنوان یکی از دارندگان اصلی ذخایر نفت جهان و توانایی بازگشت سریع به بازار در صورت لغو تحریم‌هاست. به بیان دیگر، ایران امروز «غایب همیشه حاضر» در بازار نفت است؛ غیابی که تاثیرگذاری‌اش نه‌تنها کم نشده بلکه در برخی بزنگاه‌ها حتی پررنگ‌تر از گذشته ظاهر شده است.
با این حال، پرسش اصلی همچنان باقی است: چرا با وجود افزایش عرضه از سوی اوپک‌پلاس، قیمت‌ها پایین نیامده‌اند؟ پاسخ این پرسش در لایه‌هایی فراتر از معادلات ساده عرضه و تقاضا نهفته است. نخست آنکه افزایش اعلام‌شده تولید، از نظر بازار به اندازه‌ای قانع‌کننده نبوده که بتواند نگرانی‌ها درباره پایداری عرضه را کاهش دهد. حضور کشورهایی مانند ایران، ونزوئلا و حتی روسیه در حاشیه بازار ، به دلیل تحریم یا محدودیت‌های فنی، باعث شده تعادل عرضه شکننده‌تر از همیشه باشد. بازار نفت در این شرایط با احتیاط و اضطراب به تحولات می‌نگرد؛ تحولی چون ازسرگیری درگیری‌ها در منطقه خاورمیانه یا تحرکات سیاسی در دریای سرخ کافی‌ است تا مسیر قیمت‌ها به کلی دگرگون شود.
از سوی دیگر، بازگشت قدرت‌های مصرف‌کننده بزرگی چون چین به مدار رشد اقتصادی، چشم‌انداز تقاضا را تقویت کرده است. همین روند به بازار این سیگنال را می‌دهد که حتی اگر تولید افزایش یابد، مصرف نیز به همان نسبت در حال اوج‌گیری است. در این میان، کیفیت نفت تولیدی نیز عامل مهمی است که کمتر به آن پرداخته می‌شود. نفت ایران به دلیل ویژگی‌های خاص خود همواره مورد علاقه پالایشگاه‌های آسیایی بوده و نبود آن در بازار به نوعی خلأ کیفی انجامیده است که برخی تولیدکنندگان فعلی قادر به جبران آن نیستند.
تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران، فراتر از آسیب‌های اقتصادی، کارکردی روانی در بازار جهانی نفت داشته‌اند. بازار به هر نشانه‌ای از توافق یا تشدید تقابل میان ایران و غرب به‌طور فوری واکنش نشان می‌دهد. هرگونه خبر درباره مذاکرات هسته‌ای یا تنش در تنگه هرمز، مستقیما بر قیمت نفت تاثیر می‌گذارد، گویی که نفت ایران حتی در غیاب رسمی، یکی از مولفه‌های اصلی توازن بازار باقی مانده است. محدودیت‌های بانکی و بیمه‌ای ناشی از تحریم‌ها، فضای پرریسکی برای سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت انرژی ایران ایجاد کرده که حتی در صورت لغو تحریم‌ها نیز، ترمیم سریع صادرات را با تردیدهایی روبه‌رو می‌کند.
نکته قابل‌توجه دیگر، موضع‌گیری ایران در جلسات اخیر اوپک است. تهران با تاکید بر «حق تولید عادلانه»، پیام روشنی به دیگر اعضا داده است: تا زمانی که تحریم‌ها پابرجاست، تصمیم‌گیری‌های اوپک باید با در نظر گرفتن ظرفیت بلااستفاده ایران تنظیم شود. این موضع‌گیری نه‌تنها جنبه اقتصادی، بلکه پیامدهای سیاسی نیز دارد زیرا به شکلی تلویحی، دیگر کشورها را از سوءاستفاده از غیبت ایران در بازار بر حذر می‌دارد.

تنش‌های جهانی و معادلات بازار انرژی

صباح زنگنه، کارشناس مسائل بین‌الملل درخصوص این موضوع به «جهان‌صنعت» گفت: تصمیم‌گیری‌ها عموما به ‌صورت کلی و اجمالی انجام می‌گیرد و به ‌ندرت پیش می‌آید که کشوری یا نهادی بزرگ، خارج از سازوکار ما عمل کند؛ مگر در مواردی که تصمیمات محرمانه صادر شده باشند. در این فصل، تقاضای عمده بازار با تولید موجود پاسخ داده می‌شود. با این حال،
تحت فشار آقای ترامپ، عربستان و چند کشور دیگر تلاش کرده‌اند میزان تولید نفت را افزایش دهند تا قیمت جهانی نفت کاهش یابد و از این طریق، افزایش قیمت سوخت در آمریکا کنترل شود.
وی افزود: این روند همیشه مسیر مستقیمی را طی نمی‌کند و گاهی دچار نوساناتی می‌شود؛ مانند آنچه در بحران اوکراین و حمله این کشور به روسیه رخ داد. این تنش‌ها باعث ایجاد نگرانی‌هایی در اروپا و حتی آمریکا شد، به‌ویژه با این پرسش که روسیه چه زمانی، چگونه و با چه شدتی پاسخ خواهد داد. کشورهای اروپایی که از حامیان اصلی اوکراین هستند، بیشترین آسیب را از نوسانات و افزایش قیمت سوخت متحمل شده‌اند.
زنگنه تاکید کرد: آمریکا در ابتدا حامی قاطع دولت اوکراین بود اما به‌ دلیل مشکلات مالی، میزان کمک‌های خود را کاهش داد و تلاش کرد اروپا را با واقعیت نبود حمایت مستقیم خود روبه‌رو کند؛ تا ببیند عدم حضور آمریکا چه تاثیری بر توان اروپا در مواجهه با بحران انرژی و کاهش واردات از روسیه خواهد گذاشت.این کارشناس مسائل بین‌الملل با بیان اینکه یکی از عوامل حساس و تعیین‌کننده، موقعیت روسیه است که اثر مستقیمی بر بازار و اعمال فشار بر عربستان دارد، گفت: با این حال، عربستان نیز با محدودیت‌هایی مواجه است چراکه اگر قیمت نفت در حدود ۶۰دلار باقی بماند، پروژه‌های توسعه‌ای خود تا سال ۲۰۳۰ را با تاخیر و کمبود بودجه روبه‌رو خواهد کرد، بنابراین ناگزیر است در چارچوب اوپک‌پلاس تصمیم‌گیری کند، به‌ گونه‌ای که هم با اجماع سازمان هماهنگ باشد و هم نگرانی‌های آمریکا را تا حدی پاسخ دهد.زنگنه در ادامه بیان کرد: افزایش تولید به‌ معنای کاهش قیمت بوده اما پرسش مهم این است که این کاهش تا چه حدی خواهد بود؟ به‌ نظر می‌رسد بازار فعلا با تولید کنونی در وضعیت اشباع قرار دارد و هرگونه افزایش تولید می‌تواند این تعادل را بر هم بزند. هنوز مشخص نیست که چه کشورها یا نهادهایی ممکن است خارج از مصوبات اوپک عمل کنند و گاهی تولید خود را افزایش دهند. گرچه خود آمریکا با افزایش تولید نفت شیل، یکی از عوامل برهم‌زننده تعادل بازار به شمار می‌رود و هرگاه منافعش ایجاب کند، این تعادل را به ‌هم می‌زند.

تحلیل عوامل پنهان در افزایش قیمت نفت با وجود رشد عرضه

عرفان افاضلی ، دبیرکل فدراسیون صنعت نفت در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» تاکید کرد: سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اوپک، در حال حاضر با ۱۳عضو حدود ۲۷‌درصد از نفت خام جهانی را تامین می‌کند. این سازمان به ‌همراه کشورهای هم‌پیمان خود در قالب اوپک‌پلاس، نقشی کلیدی در تنظیم تعادل میان عرضه و تقاضای جهانی ایفا می‌کند.وی افزود: در خصوص موضوع مورد نظر شما، یعنی افزایش قیمت نفت خام با وجود رشد عرضه، باید گفت که این پدیده در نگاه نخست ممکن است پارادوکسیکال به ‌نظر برسد اما عوامل متعددی در شکل‌گیری آن نقش داشته‌اند. نخست آنکه افزایش عرضه از سوی اوپک‌پلاس به ‌صورت محدود و کنترل‌شده صورت گرفته و کمتر از سطح انتظار بازار بوده، در نتیجه نتوانسته شکاف میان عرضه و تقاضا را به‌طور کامل پوشش دهد. همزمان تقاضای نفت در آسیا رشدی فراتر از پیش‌بینی‌ها داشته و همین امر فشار بیشتری بر بازار وارد کرده است. از سوی دیگر، سطح ذخایر نفتی کشورهای توسعه‌یافته عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) به پایین‌تر از میانگین پنج‌ساله رسیده و این مساله نگرانی‌ها درباره امنیت عرضه را افزایش داده است.افاضلی یادآور شد: افزون بر این عوامل، عدم قطعیت‌های ژئوپلیتیکی همچون تداوم جنگ اوکراین، تحریم‌های نفتی غرب علیه روسیه و تنش‌های مستمر در خاورمیانه، ریسک عرضه را در سطح بالایی نگه داشته‌اند و همین موضوع نقش مهمی در تقویت قیمت‌ها ایفا کرده است.به گفته وی، در افق بلندمدت، بدون تردید اوپک و اوپک‌پلاس همچنان به ‌عنوان بازیگران اصلی تامین انرژی در جهان باقی خواهند ماند اما در عین حال، بازار جهانی نفت با نوعی انقباض تدریجی مواجه خواهد شد که ناشی از رشد سریع انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک است. از سوی دیگر، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای که در حوزه پالایش و پتروشیمی در کشورهای تولیدکننده نفت انجام شده، می‌تواند به حفظ تقاضا برای نفت خام در سطوح مشخصی کمک کند.افاضلی در پایان افزود: در جمع‌بندی باید گفت که اوپک، با محوریت اوپک‌پلاس و همراهی روسیه، همچنان نقش محوری در تنظیم بازار جهانی نفت دارد. افزایش اخیر قیمت‌ها، در کنار رشد عرضه، بیشتر تحت ‌تاثیر رشد تقاضا، کاهش سطح ذخایر و تنش‌های ژئوپلیتیکی بوده است. موفقیت این سازمان در تثبیت قیمت‌ها در سطوح هدفمند، وابسته به حفظ انسجام درونی در برابر فشارهای سیاسی خارجی و همچنین مدیریت کاهش تقاضا از طریق توسعه ظرفیت‌های پالایشی و پتروشیمی در کشورهای تولیدکننده خواهد بود.