انتظارات ایران از شانگهای
محمود جامساز، اقتصاددان
سازمان همکاری شانگهای با ابتکار چین و عضویت پنج کشور دیگر با اهدافی چون مقابله با گسترش نفوذ غرب در آسیای مرکزی و اوراسیا، ایجاد موازنه با نفوذ ناتو و آمریکا در منطقه و حذف تدریجی دلار از معاملات اعضا و کاهش قدرت و سیطره دلار در سطح جهان تشکیل شد. ایران متقاضی عضویت در این سازمان در ۲۰۰۵ به عنوان عضو ناظر پذیرفته شد و پس از توافق برجام و لغو تحریم‌های بین‌المللی زمینه عضویت دائمی ایران فراهم گردید که سرانجام این مهم در جولای۲۰۲۳ در اجلاس مجازی اعضا شانگهای در هند به تصویب رسید.
هدف ایران از پیوستن به پیمان شانگهای را می‌توان در گسترش روابط اقتصادی، تجاری و سیاسی با کشورهای عضو برون‌رفت از انزوای سیاسی و اقتصادی جهانی، استفاده از توان دیپلماتیک و نفوذ بین‌المللی و فرامنطقه‌ای کشورهایی چون چین، روسیه و هند در مقابله با تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا و حمایت‌های سیاسی، تسلیحاتی در برابر رژیم صهیونیستی و آمریکا تعریف کرد.
اعتبار اقتصادی و سیاسی شانگهای
سازمان شانگهای از حیث وسعت حدود یک‌چهارم خشکی‌ها و به لحاظ جمعیت ۴۳درصد جمعیت جهان را شامل می‌شود اما با این وصف از منظر قدرت و ظرفیت اقتصادی با وجودی که بزرگ‌ترین منابع نفت‌وگاز را در اختیار دارد در تقابل با قدرت اقتصادی غرب راهی طولانی در دسترسی به اهداف تعیینی خود دارد زیرا باوجود آنکه پیمان همکاری‌های شانگهای با عضویت چهار قدرت اتمی و دو قدرت مهم اقتصادی جهان و دو قدرت برتر تولیدکننده انرژی بزرگ‌ترین سازمان اقتصادی و امنیتی در اوراسیاست اما با وجود وجوه افتراق بنیادین ایدئولوژیکی و ساختار حکومتی اعضا، در مسیر همسویی اقتصادی و تجاری و ظرفیت‌های اقتصادی و مالی، با موانع ساختاری و نهادی از منظر شاخص‌های اقتصادی و تجاری و حکمرانی روبه‌رو است که موفقیت سازمان را در دستیابی به اهداف تاسیسی خود با چالش جدی روبه‌رو می‌کند.
به طور مثال نگاه کشورهای چین و روسیه به‌خصوص به عنوان دو کشور کلیدی سازمان، در مورد جایگاه سازمان همکاری‌های شانگهای در برنامه‌های بلندمدت با یکدیگر متفاوت است ضمن آنکه زیرساخت‌های مورد نیاز برای تبادلات مالی و تجاری و همکاری‌های نهادی بین اعضا وجود ندارد. تجربیات همکاری‌های درون سازمانی نیز نشان می‌دهد اعضا بیشتر بر برنامه‌های همکاری دوجانبه متمرکز هستند و بستر مناسب برای همکاری‌های چندجانبه فراهم نشده است. نکته قابل ذکر آنکه همه اعضا به‌جز روسیه و ایران که تحریم‌اند با کشور آمریکا مبادله تجاری دارند و حجم این معاملات بیش از حجم معاملات درون‌سازمانی آنهاست بنابراین از به خطر افتاده منافع خود بیمناک هستند. با این اوصاف هنوز این پیمان فاقد ظرفیت و بنیه مالی، اقتصادی و سیاسی لازم برای مقابله با قدرت اقتصادی غرب است و تنها وجه مشترک اعضا که دشمنی با لیبرال دموکراسی غرب است، برای انسجام بخشی به پیمان شانگهای کافی نیست. در چنین شرایطی آقای پزشکیان راهی اجلاس شد و امیدوار است که چین و روسیه که خود با تحریم‌های غرب مواجه هستند و انگیزه بسیار قوی در مقابله با تحریم‌های آمریکا دارند در تقابل با مکانیسم ماشه با حمایت همه‌جانبه در کنار جمهوری اسلامی بایستند. گرچه در بیانیه پایانی اجلاس، تحریم‌های اعمال شده علیه ایران ناعادلانه خوانده شد و تجاوز نظامی رژیم صهیونیستی به خاک ایران محکوم شد اما بیم آن می‌رود که این موضع‌گیری تنها به صورت نمادین اتخاذ شده باشد زیرا کشورها در درجه اول منافع خود را بر مصالح دیگر کشورها مرجح می‌دارند.
سه کشور مطرح در پیمان شانگهای چین، روسیه و هند متقابلا از استقرار روابط دیپلماتیک با رژیم صهیونیستی برخوردارند و سفارتخانه‌های متقابل آنان مفتوح است.
هند پس از عملیات طوفان‌الاقصی با محکوم کردن این عملیات از رژیم صهیونیستی حمایت کرد و حتی اجازه برگزاری اعتراضات در حمایت از این رژیم در سرتاسر هند را داد اما در مقابل، اعتراضات در حمایت از فلسطین را سرکوب کرد. در مقطع کنونی نیز بسیاری از نیروی کار هند در اراضی اشغالی به کار اشتغال دارند.
روسیه نیز از زمان حکومت آریل شارون روابط خود را با رژیم صهیونیستی ارتقا داد. بسیاری از شهروندان اسرائیل روس تبار هستند و بیشترین جمعیت برون‌مرزی این رژیم در روسیه زندگی می‌کنند. زبان روسی در جایگاه سومین زبان رایج در اسرائیل پس از عبری و عربی قرار دارد. گرچه ایران، روسیه را شریک استراتژیک خود می‌داند اما این کشور حتی حمله رژیم صهیونیستی به ایران را محکوم نکرد و با وجود بهره‌گیری از پهپاد‌های ایران در جنگ با اوکراین از جمهوری اسلامی حمایت نظامی نکرد. در این راستا اخبار تحویل هواپیماهای سوخو ۳۵ به ایران نیز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد زیرا این جنگنده‌ها در جنگ ۱۲روزه ایران و رژیم صهیونیستی غایب بودند.
روابط چین با رژیم صهیونیستی نیز شامل روابط دیپلماتیک اقتصادی و فرهنگی و نظامی است. این کشور از فروش هواپیما و جنگ‌افزار‌های سنگین خود به ایران سر باز زد تا روابطش با رژیم صهیونیستی و کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس خدشه‌دار نشود. این کشور با حجم تجارت خارجی حدود ۷۵۰میلیارد دلار با آمریکا در رتبه نخست جهان قرار دارد بنابراین در راستای منافع خود در حمایت از جمهوری اسلامی بسیار محتاطانه عمل می‌کند چراکه باید پذیرفت همه کشورهای عضو پیمان شانگهای از اعضای سازمان ملل هستند و الزام قانونی آنان را مکلف به تبعیت از دستورالعمل‌های شورای امنیت می‌کند بنابراین برخورداری ایران از اقدامات حمایتی علنی این کشورها در شرایط خطیر کنونی با اما‌واگرهای بسیاری روبه‌رو بوده بنابراین لازم است ضمن تلاش در راستای بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌های دیپلماتیک کشورهای عضو در به تعویق انداختن اسنپ‌بک، حد انتظارات خود را از سازمان شانگهای، در حمایت از کشور در برابر تحریم‌ها و اسنپ‌بک، با درک درست واقعیات، محدود به ظرفیت‌های واقعی اقتصادی و سیاسی و نظامی این سازمان کنیم و با تصمیمات ناشی از تحلیل‌های غلط، در برخورداری از پشتوانه‌های مستحکم، شرایط را از اینکه هست بد‌تر نکنیم.
