اقتصاد نفت در تاریکی
جهان صنعت– معادلات بازار جهانی نفت پیچیده‌تر شده است. نگاه تولیدکننده‌های نفتی از یک‌سو به سیاست‌های تازه دولت آمریکا و تصمیم‌های خلق‌الساعه دونالد ترامپ و از سوی دیگر مترصد افزایش تنش‌ها در خاورمیانه
به خصوص میان ایران و رژیم‌صهیونیستی است. هرچند اعضای اوپک‌پلاس در جلسه این هفته خود تصمیم نهایی را برای افزایش تولید گرفتند اما برخی تحلیلگران بر این باورند که این تصمیم می‌تواند یک شمشیر دولبه باشد و باعث ریزش دوباره قیمت نفت شود.
در شرایط فعلی با سه عامل مهم و اثرگذار همزمان روبه‌رو هستیم که جهت‌گیری قیمتی و پایداری بازار را به شدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. این عوامل عبارتند از: تصمیم اوپک‌پلاس برای افزایش تولید نفت، فشارهای سیاسی بر فدرال‌رزرو آمریکا برای کاهش نرخ بهره و تشدید تنش‌های ژئوپلیتیک میان ایران و رژیم صهیونیستی در منطقه خاورمیانه.
اوپک‌پلاس اخیرا اعلام کرده که از سپتامبر۲۰۲۵ تولید نفت خود را حدود ۵۴۷هزار بشکه در روز افزایش خواهد داد. این اقدام به منظور جبران کاهش عرضه در ماه‌های گذشته و بازپس‌گیری سهم بازار از دست‌رفته صورت گرفته است. با این حال واقعیت تولید احتمالا کمتر از این میزان افزایش خواهد یافت چرا که برخی اعضا قصد دارند تولید خود را کاهش دهند تا توازن عرضه حفظ شود. این افزایش عرضه بالقوه می‌تواند فشار نزولی بر قیمت نفت وارد کند و مانع افزایش بیش از حد قیمت‌ها شود.
در آمریکا فدرال‌رزرو با فشارهای سیاسی برای کاهش نرخ بهره مواجه است به ویژه پس از انتشار آمارهای ضعیف بازار کار. کاهش نرخ بهره می‌تواند منجر به تضعیف ارزش دلار شود؛ پدیده‌ای که معمولا قیمت نفت را افزایش می‌دهد زیرا نفت با دلار قیمت‌گذاری می‌شود و کاهش ارزش دلار هزینه خرید نفت برای خریداران غیر‌دلاری را کاهش می‌دهد بنابراین سیاست‌های پولی آمریکا می‌تواند نیرویی مثبت و افزایشی برای قیمت نفت باشد که در تعارض با تاثیر عرضه بیشتر اوپک‌پلاس قرار می‌گیرد.
تنش‌های اخیر میان ایران و رژیم صهیونیستی، ریسک‌های ژئوپلیتیک را به سطح بالاتری رسانده‌اند. تهدید ایران برای بستن تنگه هرمز که یکی از شاهراه‌های اصلی عبور نفت جهان است، می‌تواند در صورت عملی شدن شوک بزرگی به عرضه جهانی نفت وارد کند و قیمت‌ها را به شدت افزایش دهد. این ریسک‌های امنیتی، عدم قطعیت را در بازار نفت افزایش داده و مانع از ثبات قیمتی می‌شوند بنابراین بازار نفت تحت‌تاثیر یک ترکیب متناقض از عوامل است؛ از یک‌سو افزایش تولید اوپک‌پلاس می‌تواند عرضه را افزایش داده و قیمت‌ها را تحت کنترل نگه دارد اما از سوی دیگر کاهش احتمالی نرخ بهره فدرال‌رزرو و تنش‌های منطقه‌ای در خاورمیانه موجب می‌شوند که فشار افزایشی بر قیمت نفت حفظ شود. این شرایط بازار نفت را در وضعیتی ناپایدار و پرنوسان قرار داده است.
اولین واکنش‌ها به تصمیم جدید اوپک‌پلاس
یک روز پس از اعلام اوپک‌پلاس مبنی بر افزایش تولید ۵۴۷هزار بشکه در روز در ماه سپتامبر قیمت نفت در اولین روز معاملات این هفته بازارهای جهانی در واکنش به این تصمیم کاهش یافت زیرا اوپک‌پلاس اعلام کرد که در سپتامبر افزایش قابل‌توجهی در تولید اعمال خواهد کرد. این تصمیم عملا بزرگ‌ترین دور کاهش داوطلبانه این بلوک را زودتر از موعد لغو می‌کند.
رهبران اوپک‌پلاس «اقتصاد جهانی سالم» و «سطح پایین موجودی» را به عنوان دلایل اطمینان از اینکه بازار می‌تواند بشکه‌های اضافی را جذب کند، ذکر کردند. با این حال داده‌های اخیر نشان می‌دهد تقاضای نفت‌خام آسیا ضعیف بوده است: واردات منطقه‌ای در ماه جولای از ۸۸/۲۷میلیون بشکه در روز در ماه ژوئن به ۲۵میلیون بشکه در روز کاهش یافته که پایین‌ترین سطح از جولای ۲۰۲۴ است.
چین بزرگ‌ترین واردکننده نفت‌خام جهان خرید خود را افزایش داده اما به نظر می‌رسد بخش زیادی از این افزایش به خرید فرصت‌طلبانه زمانی که قیمت‌ها در اوایل تابستان امسال پایین‌تر بودند، در کنار ذخیره‌سازی سریع مرتبط است.
تحلیلگران خاطرنشان می‌کنند که بخش زیادی از رشد واقعی تولید از ماه آوریل از عربستان سعودی و امارات متحده عربی ناشی شده و سایر اعضای اوپک‌پلاس برای دستیابی به اهداف خود تلاش می‌کنند. هلیما کرافت از RBC Capital Markets گفت که این استراتژی به نفع تولیدکنندگانی با ظرفیت اضافی بوده است زیرا قیمت‌ها با وجود افزایش عرضه، در مقایسه با پایین‌ترین سطح اوایل سال ثابت مانده‌اند.
زمان‌بندی احیای تولید اوپک‌پلاس تا حدودی به دلیل افزایش عدم قطعیت ژئوپلیتیکی بوده است. درگیری کوتاه رژیم صهیونیستی و ایران در ماه ژوئن، روند نزولی چند ماهه قیمت را متوقف کرد و نفت برنت را به بالاترین سطح شش ماهه خود یعنی ۴۰/۸۱دلار رساند و سپس کاهش یافت. اخیرا تهدیدهای دونالد ترامپ، رییس‌جمهور ایالات‌متحده مبنی بر اعمال تحریم‌های گسترده علیه خریداران نفت روسیه، ریسک بیشتری را به بازار تزریق کرده است. هند که حدود ۴۰درصد از نفت‌خام خود را از روسیه تامین می‌کند، در صورت مجبور شدن به روی آوردن به سایر تامین‌کنندگان، با اختلال قابل‌توجهی روبه‌رو خواهد شد و احتمالا عرضه جهانی را در کوتاه‌مدت محدود خواهد کرد.
در حالی که روسیه قبلا از طریق شبکه‌های تجاری جایگزین، تحریم‌ها را دور زده است چنین تعدیل‌هایی زمان‌بر خواهد بود و اوپک‌پلاس از عدم قطعیت فعلی برای بازسازی سهم بازار خود بهره می‌برد. اگر خطرات ژئوپلیتیکی بازار را در تنگنا نگه دارند، استراتژی تهاجمی تولید این گروه می‌تواند ثبات را حفظ کند. با این حال کاهش تجارت جهانی ناشی از اقدامات تعرفه‌ای فزاینده ترامپ – یا ادامه ضعف در تقاضای آسیا- می‌تواند قیمت‌ها را در ماه‌های آینده تضعیف کند. به نظر می‌رسد بازارهای نفت در حال حاضر کاملا متعادل هستند اما نادیده گرفتن خطر عرضه بیش از حد در آینده نزدیک دشوار است.
صورتحساب پنهان نفت
محمود خاقانی، کارشناس بین‌الملل انرژی در این رابطه به «جهان‌صنعت» می‌گوید: از ماه مارس (اسفند) تا ژوئن (اواخر خرداد) سال۲۰۲۵، اوپک‌پلاس اعلام کرد که قصد دارد روزانه حدود ۹۵۹هزار بشکه به عرضه نفت‌خام بیفزاید. با این حال میزان تحقق‌یافته این افزایش تنها حدود ۵۴۳هزار بشکه در روز بود. اکنون که اوپک‌پلاس تصمیم به کاهش جزئی در تولید گرفته، می‌توان گفت در حال ارزیابی مجدد ظرفیت واقعی تولید خود است. در این شرایط باید تهدیدهای دونالد ترامپ برای اعمال تحریم‌های مجدد بر نفت روسیه و احتمالا ایران را جدی گرفت. در حال حاضر نفت ایران و روسیه به صورت ذخایر شناور در دریا نگهداری می‌شود تا در صورت بروز کمبود در بازارهای آسیایی به‌ویژه هند و چین، بتوان از آن استفاده کرد اما واقعیت این است که ایران باید خود را برای روزهای دشوارتر آماده کند.
او افزود: متاسفانه اشتباه بزرگی که صنعت نفت ایران مرتکب شد و برخی آن را حاصل نفوذ مافیاهای نفتی و فشارهای غیراصولی در قانونگذاری بودجه‌ای می‌دانند واگذاری پراکنده فروش نفت به اشخاص حقیقی و حقوقی ناشناس بود. این شیوه باعث شد نظارت عمومی از بین برود. حتی اخیرا وقتی از شرکت ملی نفت خواسته شد مشخص کند نفت به چه کسانی فروخته شده و درآمدها کجا رفته، پاسخ داده شد که به دلیل محرمانگی ابلاغ‌شده از سوی شورای‌عالی امنیت ملی قابل اعلام نیست. پرسش مهم اینجاست که «محرمانه از سوی چه کسی؟» سازمان‌های اطلاعاتی خارجی و حتی کشورهای منطقه اطلاعات دقیق‌تری از ما دارند، پس چرا شفاف‌سازی برای مردم خودمان نباید انجام شود؟
خاقانی با بیان اینکه شفاف‌سازی نه‌تنها باعث افزایش اعتماد عمومی می‌شود بلکه به دولت کمک می‌کند براساس واقعیت‌های اقتصادی بودجه‌ریزی کند، نه برای رضایت لحظه‌ای مردم اظهار کرد: در حال حاضر هزینه‌های عمومی بسیار بالاست، خصوصا هزینه‌های سفرهای خارجی مسوولان. در حالی‌که این هزینه‌ها قابل کاهش هستند اما کسی پاسخگو نیست. ما در تدوین بودجه سال۱۴۰۵ باید به‌طور جدی به بازنگری در تخصیص منابع فکر کنیم. بسیاری از نهادهایی که از بیت‌المال بودجه می‌گیرند، تولیدی برای کشور ندارند و باید پاسخگو شوند. پیشنهادی که رییس‌جمهور وقت در آذرماه۱۳۹۶ هنگام تقدیم لایحه بودجه سال۱۳۹۷ مطرح کرد مبنی بر راه‌اندازی سامانه‌ای برای شفاف‌سازی دریافت‌ها و خروجی‌های دستگاه‌ها، امروز نیز باید در دولت چهاردهم اجرایی شود در غیر این صورت همچنان شاهد افزایش هزینه‌ها، کاهش درآمدها و فشارهای مالیاتی بی‌حاصل خواهیم بود.
او تاکید کرد: نکته مهمی که نباید از آن غافل شویم این است که در نیمه نخست سال ۲۰۲۵، بازار آسیا به‌طور میانگین روزانه ۲۷میلیون و ۲۵۰هزار بشکه نفت وارد کرده که نسبت به سال گذشته ۵۱۰هزار بشکه در روز افزایش داشته است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که این روند صعودی ادامه خواهد داشت. به‌عنوان نمونه هند به‌دلیل حرکت از اقتصاد کشاورزی به اقتصاد صنعتی تا سال۲۰۳۰ روزانه یک‌میلیون بشکه نفت بیشتر نیاز خواهد داشت. هم‌اکنون نیز دومین صادرکننده تلفن هوشمند به بازار آمریکاست و طبقه متوسط در این کشور رو به رشد است. افزون بر هند، کشورهای آسیای جنوب شرقی مانند ویتنام، فیلیپین و اندونزی نیز افزایش تقاضای نفت خواهند داشت. پیش‌بینی می‌شود این سه کشور مجموعا حدود ۳میلیون بشکه در روز به مصرف خود بیفزایند.
این کارشناس مسائل بین‌الملل انرژی با اشاره به اینکه تنش‌های سیاسی نیز بر تجارت نفت تاثیر گذاشته است، گفت: آمریکا با تهدید به اعمال تعرفه‌های ۵۰ تا ۱۰۰درصدی بر کشورهای عضو گروه بریکس – شامل برزیل، هند، چین و روسیه – واکنش نشان داده است اما چین و هند با تکیه بر منافع ملی خود به این تهدیدات پاسخ منفی داده‌اند. در نتیجه برزیل تصمیم گرفته بخش عمده‌ای از نفت خود را به چین صادر کند به‌گونه‌ای که اکنون ۶۰درصد صادرات نفت برزیل روانه بازار چین می‌شود. از سوی دیگر آمریکا به شرکت‌های بزرگ نفتی خود مجوز داده تا در ونزوئلا فعالیت کنند و تولیدات‌شان را مستقیما به بازار آمریکا بازگردانند تا بخشی از کاهش صادرات نفت مکزیک را جبران کنند. در آسیای مرکزی نیز قزاقستان قابل توجه است. این کشور تلاش دارد ظرفیت پالایش نفت خود را از ۱۸میلیون تن در سال به ۳۹میلیون تن تا سال۲۰۴۰ افزایش دهد تا فرآورده‌های نفتی را در بازارهایی چون چین، هند و آسیای مرکزی عرضه کند.
به گفته وی با این شرایط پیش‌بینی می‌شود قیمت نفت در آینده نزدیک افزایش قابل‌توجهی نداشته باشد. اکنون قیمت نفت‌خام برنت دریای شمال حدود ۶۹دلار و ۶سنت و نفت WTI آمریکا حدود ۶۷دلار و ۴۰سنت است. برخی تحلیل‌ها حتی کاهش بیشتر قیمت تا حدود ۶۴دلار برای نفت برنت را نیز پیش‌بینی می‌کنند.
خاقانی بیان کرد: در چنین شرایطی ایران بیش از هر زمان دیگری نیاز به شفاف‌سازی اقتصادی دارد. باید بدانیم این اولیگارشی‌های نوظهور، این صاحبان قدرت و ثروت در سیاست و اقتصاد ایران چه کسانی هستند، از کجا درآمد دارند و چه مقدار از منابع کشور را در اختیار گرفته‌اند؟ معادن کشور در دست چه کسانی است؟ چه چیزی تولید و صادر می‌شود؟ اگر شفاف‌سازی نکنیم، دشمن از همین ابهام‌ها برای تحریک نارضایتی عمومی استفاده خواهد کرد.
او در ادامه به مشکلات روز کشور و جنگ اخیر اشاره و تصریح کرد: امروز مشکلاتی نظیر آب، برق و نان به ابزاری برای دشمن تبدیل شده‌اند تا ناکارآمدی سیستم را نشان دهد و باید اذعان کنیم که از سال۱۳۸۴ تاکنون ساختار حکمرانی ما به‌گونه‌ای شده که هرکس ناکارآمدتر بود امتیاز بیشتری گرفت و کارآمدها به حاشیه رانده شدند، همچنین شاید جنگ اخیر که ۱۲روز به طول انجامید تلنگری برای دولت چهاردهم باشد تا از خواب غفلت بیدار شود. در انتخابات آینده مجلس نیز باید تلاش کنیم نیروهای متخصص، فهمیده و توانمند به مجلس راه پیدا کنند.
این کارشناس انرژی در پایان تاکید کرد: متاسفانه در مجالس اخیر افرادی وارد شده‌اند که در دولت‌های نهم و دهم پست‌های کلیدی داشتند. امروز همان‌ها که اقتصاد را ویران کردند، تلاش می‌کنند آن را اصلاح کنند اما چون علم و مهارت کافی ندارند، توفیقی نمی‌یابند. نباید اجازه داد فضای «سکوت به بهانه تحریم یا جنگ» ما را از نقد درونی محروم کند. چرا رسانه‌های رژیم صهیونیستی می‌توانند دولت خود را نقد کنند اما ما نه؟ وقتی رسانه ملی ما منبع خبرش را از روزنامه‌های اسرائیلی و آمریکایی می‌گیرد یعنی خودمان از بیان واقعیت‌ها عقب مانده‌ایم. اگر شفاف و صادق نباشیم، مردم اخبار خارجی را باور می‌کنند، حتی اگر آن اخبار نیمی دروغ باشد چون نیمه راستش را از ما نشنیده‌اند.
