ارمنستان دروازه ورود به اوراسیا
فاطمه عباسپور– اگر از مردم این سوال را بپرسید که بزرگ‌ترین مرکز تجاری ایران در خارج از کشور در کجا قرار دارد به احتمال زیاد با نام‌هایی از قبیل امارات یا ترکیه و حتی چین یا عراق مواجه شوید. تمام این پاسخ‌ها تجاری اشتباه است و در حقیقت بزرگ‌ترین مرکز دائمی ایران در خارج از کشور در ایروان، پایتخت ارمنستان قرار دارد. موضوعی که به خوبی نشان دهنده اهمیت تاریخی روابط اقتصادی میان دو کشور به عنوان دو همسایه و فراتر از آن، دو شریک تجاری راهبری است. روز گذشته رییس‌جمهور تهران را به مقصد ایروان ترک کرد و همین موضوعی بهانه‌ای شد تا نگاهی دوباره به ابعاد گوناگون روابط اقتصادی دو همسایه داشته باشیم.
اگر بخواهیم درک بهتری از روابط اقتصادی ایران و ارمنستان داشته باشیم باید نگاهی به وضعیت اقتصادی این کشور در عمر کوتاه دوران استقلالش از شوروی سابق بیندازیم و در ادامه نیز جایگاه ایران را بررسی کنیم. پس از اعلام استقلال ارمنستان از شوروی سابق در سال ۱۹۹۱ و بعد از دوره کوتاه رکود اقتصادی وضعیت اقتصادی ارمنستان دستخوش تحولات عمیقی شد و باوجود چندین شوک مهم طی سال‌های اخیر اقتصاد این کشور با اعمال سیاست‌های اقتصاد کلان درست ازجمله تبعیت از سیاست‌های مالی محتاطانه هدف‌گذاری و کنترل دقیق تورم و نظارت صحیح بخش مالی عملکرد خوبی را ثبت کرده و اصلاحات شایان توجهی را با هدف کاهش فساد و افزایش شفافیت انجام داده است. جمهوری ارمنستان نرخ تورم نسبتا پایینی دارد. تغییرات شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی CPI از سال ۲۰۱۳ تا سال ۲۰۲۰ برای این کشور هیچ‌گاه بیشتر از ۵درصد نبوده است. با افزایش قیمت مواد غذایی و انرژی در سطح جهان و وقوع جنگ قره‌باغ بین دو کشور آذربایجان و ارمنستان نرخ تورم ارمنستان در سال ۲۰۲۲ به بالاترین نرخ ۷/۸درصد طی هشت سال اخیر رسید. با وجود تحولات مثبت در اقتصاد ارمنستان همچنان مسائل و مشکلانی به صورت حل نشده ازجمله نرخ پایین سرمایه‌گذاری، جذب ضعیف سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، سرمایه انسانی محدود و مقاصد صادراتی محدود پیش روی این کشور قرار دارد.
نگاهی به آمار‌های تجاری
از زمانی که ارمنستان به عضویت سازمان تجارت جهانی درآمده سال ۲۰۰۳ این کشو همواره سعی بر گسترش روابط تجاری خود با سایر کشورها داشته است و با توجه به هزینه‌های بالای حمل‌و‌نقل ارمنستان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص این کشور و بسته بودن برخی از مرزها، این کشور همواره با چالش‌های بزرگی در زمینه تبادلات تجاری خود مواجه بوده است. حجم صادرات در ۶ماهه اول ۲۰۲۵، نسبت به مدت مشابه سال قبل مقدار ۵۲/۸درصد کاهش یافته و به ۳میلیارد و ۷۵۵/۶میلیون دلار رسیده است. این رقم در ماه ژوئن نسبت به ماه قبل مقدار ۲۳/۶درصد افزایش نشان داده است. در ماه ژوئن ۲۰۲۵، صادرات ارمنستان به ۷۲۹/۸میلیون دلار و در مقابل واردات ارمنستان نیز در این ۶ماهه به مقدار ۳۸/۶درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش و به ۵میلیارد و ۹۱۳میلیون دلار رسیده است. به طور کلی نیز حجم تجارت خارجی این کشور نسبت به ۶ماهه سال ۲۰۲۴، مقدار ۴۵درصد کاهش و به ۹میلیارد و ۶۶۸/۶میلیون دلار رسیده است.
بررسی آمار تجارت فی‌مابین ایران و ارمنستان طی دو سال اخیر نشان می‌دهد که صادرات ایران به این کشور از سرعت رشد به مراتب بالاتری در مقایسه با واردات ایران از ارمنستان برخوردار بوده به نحوی که افزایش مازاد تراز تجاری را نیز به دنبال داشته است. طبق اطلاعات منتشر شده توسط کمیته آمار ارمنستان Armstat، حجم تجارت خارجی این کشور با ایران در ۲۰۲۴ به ۴/۷۳۷میلیون دلار رسیده بود، یعنی یک افزایش ۵/۶درصدی نسبت به ۲۰۲۳. تجارت دوجانبه بین دو کشور در پنج ماه ابتدایی سال جاری میلادی هم به ۷/۲۷۸میلیون دلار رسید که با ۴درصد افزایش نسبت به سال گذشته همراه بوده است. مهدی سبحانی، سفیر ایران در ارمنستان در تلویزیون رسمی این کشور گفت حجم معاملات بین ارمنستان و ایران به حدود یک‌میلیارد دلار رسیده است.
شرایط سیاسی پر تنش با وجود عمر نسبتا کوتاه
ارمنستان با وجود عمر نسبتا کوتاه مدتش همواره شرایط سیاسی پر تنشی را تجربه کرده است و با توجه به روابط پرالتهاب ارمنستان با آذربایجان ترکیه و گرجستان این کشور تا حدی از نظر سیاسی و اقتصادی با محدودیت‌هایی روبه‌رو است. بنابراین ایران به عنوان یکی از کشورهای هم‌مرز و ذی‌نفوذ منطقه از اهمیت بالایی برای ارمنستان برخوردار است و این کشور تلاش می‌کند روابط سیاسی و اقتصادی خود را با ایران در بالاترین سطح حفظ کند تا با ارتقای موقعیت سیاسی خود در منطقه به کمک ایران بتواند به بازارهای جهانی نیز دسترسی پیدا کند. در همین راستا کمیسیون توسعه روابط ایران و ارمنستان در سال ۱۹۹۲ بنا نهاده شد. پس از آن سازمان تجارت ایران و ارمنستان و شورای تجارت ایران و ارمنستان تاسیس شدند تا روابط اقتصادی دو کشور بیش از پیش تقویت شود. از طرفی موقعیت جغرافیایی ارمنستان برای ایران جهت دسترسی به کشورهای اروپایی و ضرورت ایفای نقش موثر در منطقه قفقازجنوبی باعث شد که از همان ابتدا مناسبات دو کشور توسعه یابد. از سوی دیگر از مناسبات امنیتی دو کشور نیز نباید غافل شد و از یاد برد که در جنگ اول قره‌باغ در سال ۱۹۹۰ کمک‌های ایران از لحاظ غذایی به ارمنستان بود که موجب شد که یک فاجعه انسانی در این کشور رخ ندهد و اصولا وجود ایران از منظر امنیت ملی برای ارمنستان متغیری است که همواره بر تصمیمات اقتصادی این کشور تاثیر گذاشته است.
اهمیت ارمنستان برای ایران
برای ایران نیز اهمیت این شراکت تجاری کمتر از اهمیت آن برای ارمنستان نیست. در حقیقت ارمنستان یکی از نزدیک‌ترین کشورها به لحاظ جغرافیایی، فرهنگی و حتی منافع مشترک برای ایران است. این کشور به همان اندازه که از لحاظ اشتراکات به ایران نزدیک است به همان اندازه هم از نظر شناخته شدن در بین مردم ایران مورد غفلت قرار گرفته است. پتانسیل‌هایی که در ارمنستان برای ایران در جهت سرمایه‌گذاری اقتصادی و فرهنگی وجود دارد در کمتر کشوری می‌توان یافت.
اهمیت استراتژیک منطقه جنوب قفقاز که دروازه ورود به اروپا و بازار بزرگ کشورهای مستقل مشترک‌المنافع از جمله ارمنستان محسوب می‌شود، ضرورت برقراری ارتباط موثر و پایدار با کشورهای این منطقه را برای ایران دوچندان می‌کند و اهمیت این مساله را با توجه به موضع کنونی ایران بر سر تحولات اخیر کریدور زنگزور می‌توان بیش از پیش درک کرد.
توافقنامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا
موضوعی که نباید در این گزارش از آن غافل شد تاثیرات توافقنامه تجارت آزاد بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران بر روابط تجاری دو کشور با گذشت دو ماه از اجرای نهایی این توافقنامه است. اگر ایران بخواهد از ظرفیت‌های این توافقنامه نهایت استفاده را ببرد به هیچ عنوان نباید از اهمیت ارمنستان غافل شود. پارلمان ارمنستان در آبان ماه سال ۱۴۰۳با ۹۵ رای موافق توافقنامه تجارت آزاد بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و جمهوری اسلامی ایران را تصویب کرد.
براساس مفاد این توافق، بیش از ۸۵۰۰ قلم کالا مشمول تعرفه ترجیحی یا معاف از تعرفه می‌شوند که طیف وسیعی از محصولات صنعتی، کشاورزی و معدنی را دربر می‌گیرد. این کالاها شامل محصولات کشاورزی، مواد غذایی، صنایع پایین‌دستی، فلزات و برخی محصولات صنعتی هستند. در این توافق به موضوعاتی نظیر تسهیل گمرکی، حمایت از سرمایه‌گذاری، حل اختلافات تجاری و رعایت استاندارد‌های بهداشتی نیز توجه شده است. هرویک یاریجانیان، رییس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ارمنستان در ارزیابی میزان موفقیت موافقتنامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا با گذشت حدود سه ماه از آغاز اجرای آن گفت: متاسفانه به دلیل وقوع جنگ تحمیلی آنطور که باید و شاید نتیجه لازم را از این موافقتنامه نگرفتیم اما می‌توان گفت که سازوکار آن سمت‌وسوی مثبت دارد و با برقرار شدن آرامش و ثبات حتما نتایج خوبی خواهیم گرفت. وی همچنین به اهمیت ارمنستان به عنوان مسیر دسترسی به بازار روسیه تاکید کرد.
تحریم و حسرت بهره ۱۰۰درصدی از ظرفیت‌ها
بر کسی پوشیده نیست که شرایط غیرعادی ناشی از تحریم این اجازه را به کشور نخواهد داد که در هیچ حوزه‌ای از نهایت ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود بهره ببرد. با این وجود طی سال‌های گذشته بستر لازم برای همکاری‌های اقتصادی بین دو کشور ایران و ارمنستان مهیا شده است و با انجام برخی اقدامات می‌توان دست‌کم استفاده بیشتری از پتانسیل‌های موجود برد. برای کشور یکی از مهم‌ترین مسائل در ارتباط با فعالیت‌های مشترک وجود یک سیستم حمل‌و‌نقل کارآمد و مطلوب است. وجود یک شبکه حمل‌و‌نقل یکپارچه و به‌هم پیوسته شرط ضروری برای مبادلات متقابل ایران و همسایگان شمالی محسوب می‌شود. در این رابطه تقویت خطوط هوایی و استفاده از بنادر دریای خزر و خلیج فارس به عنوان امری مهم و زیربنایی محسوب می‌شود.
توسعه روابط تجاری و بازرگانی یکی از زمینه‌های عمده مذاکرات ایران و ارمنستان بوده است و یکی از موضوعات مورد تاکید نیز در سفر اخیر رییس‌جمهور به این کشور است. ایجاد گذرگاه مرزی حذف محدودیت‌های ترانزیت و ویزا برای رانندگان، مسافران و تجار، ایجاد اتاق بازرگانی مشترک ایران و ارمنستان و غیره همه به رشد روابط تجاری یاری رسانده‌اند. همکاری‌های تجاری و بازرگانی با توجه به امکانات منابع و نیازهای مختلف دو طرف قابلیت مناسبی برای توسعه دارد. همچنین عضویت ارمنستان در سازمان تجارت جهانی باید مورد توجه ایران قرار گیرد و نباید از ظرفیت‌های این موضوع غافل شد.
