اثر ثبت جهانی شده تبریز در مخاطره
مژگان کریم‌نیایی– بازار تاریخی تبریز یکی از بزرگ‌ترین بازارهای سرپوشیده جهان بوده و در فهرست یونسکو به ثبت رسیده است. این بازار تاریخی از دیرباز نقش مهمی در تجارت منطقه‌ای و جهانی ایفا کرده است. شواهد نشان می‌دهد این بازار در طول دوره‌های مختلف بارها بازسازی شده و عمر آن به صدها سال می‌رسد.
با این حال این مجموعه ارزشمند با مشکلات زیرساختی متعددی، به ویژه در زمینه تامین گرمایش، روبه‌رو است. موضوع گازکشی و مشکل تامین گرمایش بازار از حدود ۳۰سال پیش با شدت و ضعف‌هایی مطرح شده اما این بار به یک مطالبه جدی تبدیل شده است. اصرار کسبه بازار برای گازکشی در این بازار مسقف افزایش یافته و آنها اعلام کرده‌اند که توان پرداخت هزینه بالای برق را ندارند.
با این وجود پیشنهاد لوله‌کشی گاز در این بازار به دلیل خطرات احتمالی، ضوابط میراث فرهنگی، پروتکل میراث جهانی یونسکو و همچنین قوانین ایمنی ساختمان‌ها با مخالفت‌هایی روبه‌رو بوده و نگرانی‌هایی را به وجود آورده است. برخی صاحب‌نظران بر این باورند که ممکن است گازکشی در بازار، جایگاه جهانی این اثر تاریخی در یونسکو را به مخاطره بیندازد.
اگرچه حدود دو سال است که مساله گازکشی در بازار تبریز با مخالفت فعالان میراث فرهنگی، کارشناسان و متخصصان مرمت مسکوت مانده اما اظهارات اخیر بهرام سرمست، استاندار آذربایجان شرقی در دیدار با اعضای انجمن اسلامی بازار تبریز و بسیج اصناف استان بار دیگر نگرانی‌هایی ایجاد کرده است. این مقام مسوول بیان کرده که «مذاکرات لازم با وزیر میراث فرهنگی انجام شده و این موضوع (گازرسانی به بازار تبریز) به‌طور ویژه در حال پیگیری است.»
مخاطرات گازرسانی به بازار
گازرسانی به بازار تاریخی تبریز که یکی از نمادهای تاریخی و فرهنگی این شهر محسوب می‌شود می‌تواند مخاطراتی جدی در پی داشته باشد. خطر خروج نام بازار تبریز از فهرست یونسکو به دلیل رعایت نشدن اصول مدنظر این سازمان جهانی و البته خطر وقوع آتش‌سوزی دامنه‌دار و در نهایت نازیبا شدن ظاهر بازار از جمله آسیب‌های گازکشی در این بازار محسوب می‌شود. مدیرعامل مجمع میراث‌یاران گردشگری آذربایجان شرقی نیز در خصوص مخاطرات گازرسانی به بازار تبریز هشدارهایی را مطرح کرده است، دانیال عبدالحسینی توفیقی در این رابطه گفت: بازار تبریز در خطر حذف از یونسکو قرار دارد که هشداری جدی برای فعالان میراث فرهنگی است.
وی افزود: ساختار معماری بنای بازار تحت فشارهای کششی و تنشی متعددی قرار دارد و هرگونه دخالت غیرکارشناسی می‌تواند منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیر شود.
در خصوص مخاطرات گازکشی در بازار تبریز، دو سال قبل نیز ناصر زواری، مدیر وقت پایگاه جهانی بازار تبریز هشدارهایی را مطرح کرد و گفت: نباید چنین فرض شود که این مکان تنها به عده‌ای که در آنجا فعالیت اقتصادی دارند، تعلق دارد و اگر چنین بود نیازی به استقرار پایگاه جهانی در بازار وجود نداشت بنابراین هرگونه اقدام برای انجام کارهای عمرانی، مرمتی، خدماتی و تامین گرمایش و سرمایش نیازمند رعایت قوانین خاص پایگاه‌های جهانی است.
او گازکشی به بازار تبریز را خطرآفرین دانست و با تاکید بر اینکه برای این منظور تصمیم‌گیری باید براساس خردجمعی انجام شود، گفت: بنده به عنوان مدیر پایگاه جهانی بازار تبریز به هیچ عنوان پای مصوبه‌ای را که در آن ضوابط میراث، نظام مهندسی و سایر ارگان‌های مربوطه زیرپا گذاشته شود، امضا نمی‌کنم.
زواری یکی از موازین حفظ و نگهداری مواریث جهانی را توجه به وضع موجود سازه‌ها عنوان و اضافه کرد: «بر همین اساس ضوابط حفاظتی و منظری بازار تبریز باید به هر نحو ممکن رعایت شود که یکی از مشکلات در جریان گازکشی مربوط به لوله‌کشی و نصب علمک‌هاست که منظر بازار را به شدت تهدید و دچار مشکل خواهد کرد.»
محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی نیز پیشتر ضمن اشاره به مخاطرات گازکشی در بازار تبریز گفت: توجه داشته باشید که در بازارهای تاریخی، گازکشی به‌هیچ‌وجه انجام نمی‌شود و برای تامین گرمایش از راه‌های دیگری استفاده می‌کنند که استفاده از وسایل گرمایشی برقی از آن جمله هستند. باید در نظر داشت که گازکشی در بازار تبریز می‌تواند آسیب‌زننده باشد. افزون براین لوله‌کشی گاز در درجه اول می‌تواند باعث مخدوش شدن منظر بصری بازار شود و در درجه دوم بحث ایمنی بازار نیز به خطر می‌افتد.
اهمیت و جایگاه شاخص بازار تبریز
بازار تبریز که روایت دالان‌های بلند آن در سفرنامه مارکوپلو نیز آمده، بخش مهمی از تاریخ این شهر را به تصویر می‌کشد. جالب است بدانید که بسیاری از جهانگردان خارجی و ایرانی از جمله حمدالله مستوفی، رابرت گرنت، کلاویخو، جملی کاردی، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سولتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن و جان کارت‌رایت از این بازار دیدن کرده‌اند.
آجرکاری‌های منظم و کهن، راسته‌ها و سراها و کاروانسراهای متعدد، بازار تبریز را به یکی از دیدنی‌ترین بازارهای سنتی ایران و حتی خاورمیانه تبدیل کرده است. این بازار در دوره صفویه رونق فراوانی داشته و امروزه گردشگران می‌توانند محصولات متنوعی مانند فرش دستباف، صنایع‌دستی، چرم، آجیل و ادویه‌جات را در آن خریداری کنند و از فضای سنتی و تاریخی‌اش دیدن کنند. در واقع بازار تبریز نه‌تنها مکانی برای خرید بلکه جاذبه‌ای برای تجربه فرهنگ و تاریخ ایران بوده که هر ساله میزبان بازدیدکنندگان داخلی و خارجی است. باتوجه به ظرفیت‌های این بازار، با برنامه‌ریزی صحیح و توجه به ملاحظات ثبت جهانی آن، می‌توان از ظرفیت‌های ویژه بازار تبریز برای توسعه گردشگری بهره برد.
باید پذیرفت که بازار تبریز، به سبب ثبت جهانی و دارا بودن ویژگی‌های معماری و تاریخی خاص، ظرفیت تبدیل شدن به عنصری قابل‌اتکا برای جذب گردشگران داخلی و بین‌المللی را دارد. سرای سعدالسلطنه با سقف بلند و فرش‌های دستباف به نمایش درآمده در آن، به برند گردشگری تبریز بدل شده است بنابراین منطقی به نظر نمی‌رسد که بازاری با این درجه اهمیت با اقدامی کارشناسی‌نشده با مخاطره مواجه یا حتی منظر تاریخی آن با لوله‌کشی گاز مخدوش شود.
با توجه به تمامی این موارد انتظار می‌رود مسوولان مربوطه ضمن درک اهمیت و ظرفیت‌های بازار جهانی تبریز، زمینه را برای استفاده از انرژی‌های پایدار و کم‌خطر نظیر انرژی خورشیدی برای تامین گرمایش این اثر تاریخی فراهم کنند، همچنین ارائه تخفیف‌هایی در هزینه برق می‌تواند بازاریان را ترغیب به استفاده از الکتریسیته برای تامین گرمایش بازار کند. طبیعی است که اتخاذ رویکرد صحیح، منطقی و کارشناسی می‌تواند سایه خطر را از این بازار دور کند و نگرانی‌های موجود در خصوص خطر خروج این بازار از فهرست ثبت جهانی یونسکو و پیامدهای منفی آن را به حداقل برساند.
