اتاق وضعیت حجاب؛ سیاست فرهنگی یا افزایش شکاف اجتماعی؟
فاطمه عباسی– تهران این روزها با حضور ۸۰هزار نیروی مردمی «زیر ذره‌بین» قرار گرفته است. اتاق وضعیت عفاف و حجاب (تازه‌ترین سازوکار فرهنگی کشور) قرار است وضعیت جامعه را رصد و تحلیل کرده و به تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر داده کمک کند اما منتقدان می‌گویند این حجم گسترده از ناظران و گزارش‌های میدانی ممکن است بیش از آنکه ابزاری برای هماهنگی فرهنگی باشد، به ابزاری برای کنترل اجتماعی بدل شود. پرسش اصلی این است که آیا این اتاق دریچه‌ای برای شناخت واقعی جامعه است یا حصاری برای مدیریت سبک زندگی و اعمال فشار فرهنگی بر نسل جوان؟ واکنش‌های اولیه جامعه و تحلیلگران نشان می‌دهد که این طرح در عین نوآوری با چالش‌هایی جدی در زمینه اعتماد عمومی، شفافیت و تعامل با گروه‌های اجتماعی روبه‌رو است و سرنوشت آن بیش از هر چیز در تعامل میان دولت و جامعه شکل خواهد گرفت.
تجربه‌ای تازه یا تکرار سیاست‌های گذشته؟
ستاد امر به معروف و نهی از منکر استان تهران به‌تازگی از تشکیل رسمی «اتاق وضعیت عفاف و حجاب» خبر داده است؛ مرکزی که وظیفه آن رصد و تحلیل وضعیت فرهنگی کشور اعلام شده است. روح‌الله مومن‌نسب، دبیر ستاد گفته است که این اتاق با حضور نمایندگان نهادهای مختلف فرهنگی و آموزشی فعالیت خود را آغاز کرده و قرار نیست جایگزین نهادهای نظارتی یا انتظامی باشد.
او تاکید کرده که حدود ۸۰هزار نیروی آموزش‌دیده مردمی با این مرکز همکاری خواهند کرد و داده‌های میدانی مربوط به وضعیت حجاب و عفاف را به اتاق منتقل می‌کنند. علی احمدنیا، رییس اطلاع‌رسانی دولت هم گفته است که در شرایط فعلی لازم است مسوولان از طرح‌هایی که ممکن است حساسیت یا نگرانی اجتماعی ایجاد کند، پرهیز کنند. این موضع نشان می‌دهد دولت نگران بازتاب اجتماعی گسترده و احتمال سوءتفاهم در مورد نقش نظارتی اتاق وضعیت است. تجربه‌های متعدد در زمینه سیاست‌های فرهنگی و سازوکارهای نظارتی در ایران نشان داده که تعادل میان آموزش، فرهنگ‌سازی و نظارت همواره چالشی بوده است. تحلیلگران می‌گویند بدون توجه به سابقه این سازوکارها، هر طرح جدید ممکن است با مشکلات گذشته از قبیل موازی‌کاری، ابهام اختیارات و عدم شفافیت در جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها مواجه شود. براساس اطلاعات رسمی، اتاق وضعیت با مشارکت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، آموزش‌وپرورش، سازمان تبلیغات اسلامی، صداوسیما، بسیج و شهرداری تهران فعالیت می‌کند. این مرکز وظیفه دارد با استفاده از داده‌های میدانی و رصد رسانه‌ای، نقشه‌ای جامع از وضعیت عفاف و حجاب تهیه کرده و گزارش‌های تحلیلی آن را به شورای فرهنگ عمومی و ستاد امر به معروف ارسال کند. تحلیلگران تاکید دارند که اگر نحوه گردآوری داده‌ها و مرز اختیارات ناظران مشخص نباشد، اتاق وضعیت می‌تواند به جای ابزار هماهنگی به منبع نگرانی سیاسی و اجتماعی تبدیل شود. واکنش کارشناسان سیاسی و حقوقی به تشکیل اتاق وضعیت طیفی از حمایت تا تردید را شامل می‌شود. محسن برهانی، حقوقدان در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: اگر هدف تقویت فرهنگی است باید بر آموزش و اقناع به‌جای ساختار‌های شبهه نظارتی تکیه کنیم. جامعه‌شناسان معتقدند که موفقیت هر سیاست فرهنگی تا حد زیادی به میزان اعتماد جامعه به آن بستگی دارد و در دیدگاه بسیاری از آنها اتاق وضعیت اگر بخواهد تاثیرگذار باشد باید به بستری برای گفت‌وگو و تعامل با گروه‌های اجتماعی، دانشگاهیان و فعالان فرهنگی تبدیل شود و از برخوردهای سلیقه‌ای و فشار اجتماعی جلوگیری کند. عالیه شکربیگی، جامعه‌شناس نیز می‌گوید: «پدیده‌هایی مانند حجاب و سبک پوشش، بخشی از فرهنگ زنده جامعه هستند و با دستور یا پایش کمی تغییر نمی‌کنند. اگر تمرکز صرف بر گزارش‌گیری و رصد باشد، شکاف اجتماعی عمیق‌تر خواهد شد و نسل جوان احساس می‌کند صدایش شنیده نمی‌شود.»
تاثیرگذاری طرح متکی بر پذیرش اجتماعی است
تحلیلگران معتقدند که موفقیت سیاست فرهنگی وابسته به اعتماد و پذیرش اجتماعی است. هرگونه سازوکار نظارتی حتی با هدف فرهنگی، در صورت نبود شفافیت ممکن است با مقاومت و واکنش منفی جامعه مواجه شود. نسل جوان بیش از هر زمان به گفت‌وگو، شفافیت و مشارکت نیاز دارد و احساس کنترل یا فشار می‌تواند به بی‌اعتمادی و تضعیف مشروعیت تصمیم‌های فرهنگی منجر شود. کارشناسان توصیه می‌کنند اتاق وضعیت علاوه بر رصد میدانی، بستری برای گفت‌وگو میان نهادها، دانشگاه‌ها، رسانه‌ها و فعالان اجتماعی باشد. اتاق وضعیت عفاف و حجاب آخرین نمونه سازوکارهای فرهنگی در کشور است؛ طرحی که در ظاهر برای هماهنگی و تحلیل داده‌ها طراحی شده اما موفقیت آن به شفافیت پاسخگویی و تعامل با جامعه بستگی دارد. واکنش جامعه و نحوه تعامل نهادهای دولتی با داده‌ها، بیش از هر چیز سرنوشت سیاسی و اجتماعی این طرح را تعیین خواهد کرد؛ جامعه‌ای که هنوز به گفت‌وگوی صادقانه در حوزه فرهنگ و سیاست نیاز دارد و انتظار دارد صدای نسل جوان و گروه‌های اجتماعی شنیده شود.
