آمریکا در تله معدنی چین
جهان‌صنعت– آنجلا هویو ژانگ، استاد حقوق در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی در پروجکت سندیکیت درباره تسلط چین بر عناصر نادر خاکی می‌نویسد: «تسلط چین بر مواد معدنی حیاتی که در خودروهای برقی، توربین‌های بادی، ربات‌های صنعتی و سیستم‌های دفاعی پیشرفته کاربرد دارند، یکشبه به دست نیامده و به‌آسانی هم از بین نمی‌رود. در این خصوص باور بر این است که هرچه زودتر سیاستگذاران آمریکایی با این واقعیت کنار بیایند، بهتر است.
استفاده چین از عناصر نادر خاکی به عنوان یک ابزار سیاسی، به یکی از نقاط حساس در مذاکرات تجاری آمریکا و چین تبدیل شده است. این مواد حیاتی، به‌ویژه مغناطیس‌های با عملکرد بالا که تولید آنها را ممکن می‌سازند، اجزای مهمی در خودروهای برقی، توربین‌های بادی، ربات‌های صنعتی و سیستم‌های دفاعی پیشرفته هستند. در واکنش به کنترل‌های شدید صادرات عناصر نادر خاکی توسط چین، آمریکا به‌طور پنهانی تعرفه‌ها را کاهش داده، کنترل‌های صادراتی بر تراشه‌های هوش‌مصنوعی را تسهیل کرده و حتی محدودیت‌های ویزا برای دانشجویان چینی را تلطیف‌تر کرده است.
در عین حال آمریکا در تلاش است تا منابع جایگزین تامین این مواد را پیدا کند. در ماه جولای، وزارت دفاع آمریکا یک بسته سرمایه‌گذاری چند میلیارد دلاری برای تقویت شرکتMP Materials، پروژه پرچمدار آمریکا در زمینه عناصر خاکی کمیاب، اعلام کرد اما اگر حتی با وجود این یارانه‌ها و تلاش‌های چندساله، آمریکا نتواند وابستگی خود به عناصر نادر خاکی چین را کاهش دهد، چه خواهد شد؟
ژاپن، نمونه‌ای هشداردهنده
در سال۲۰۱۰، پس از تنش دریایی بر سر جزایر سنکاکو، چین ناگهان صادرات عناصر نادر خاکی به ژاپن را قطع کرد. در واکنش، دولت ژاپن اقدامات راهبردی زیر را انجام داد: سرمایه‌گذاری در شرکتLynas Rare Earths استرالیا، افزایش تحقیق و توسعه داخلی در زمینه بازیافت و جایگزینی، ایجاد شراکت‌های تجاری با تولیدکنندگان مغناطیس چینی و ساخت ذخایر استراتژیک برای کاهش اثرات شوک‌های تامین. بیش از یک‌دهه بعد، ژاپن هنوز بیش از ۷۰درصد واردات عناصر نادر خاکی خود را از چین تامین می‌کند. تسلط چین بر عناصر نادر خاکی یکشبه به دست نیامده و به آسانی هم از بین نمی‌رود. قدرت چین نه در احتکار منابع اولیه بلکه در ظرفیت صنعتی برای تصفیه، فرآوری و تولید در مقیاس بزرگ است. امروزه چین بین ۸۵ تا ۹۰درصد ظرفیت تصفیه جهانی این عناصر را کنترل می‌کند و حدود ۹۰درصد مغناطیس‌های پیشرفته جهان را تولید می‌کند. چین تنها کشوری است که زنجیره تامین کاملا یکپارچه این مواد را از استخراج تا تولید مغناطیس در اختیار دارد.
برتری صنعتی چین نه‌تنها به‌دلیل ظرفیت تولید بلکه به‌خاطر پیشرفت فناوری است. بین سال‌های۱۹۵۰ تا ۲۰۱۸، چین بیش از ۲۵هزار پتنت مرتبط با عناصر نادر خاکی بیش از دوبرابر تعداد ثبت‌شده در آمریکا ثبت کرده است. سال‌ها تجربه عملی در فرآوری پیچیده این مواد، تخصص عمیقی ایجاد کرده که شرکت‌های غربی به‌آسانی نمی‌توانند آن را تکرار کنند. علاوه‌بر این، در دسامبر۲۰۲۳، دولت چین برای تثبیت پیشتازی خود، ممنوعیت‌های گسترده‌ای بر صادرات فناوری‌های استخراج، جداسازی و تولید مغناطیس‌های عناصر نادر خاکی وضع کرد.
مقررات محیط‌زیستی کمتر سختگیرانه چین نیز به شرکت‌هایش برتری قابل توجهی داده است. در سال۲۰۰۲، معدن Mountain Pass در کالیفرنیا به دلیل نشت ضایعات سمی مجبور به توقف فعالیت شد، درحالی‌که محیط‌زیست نسبتا آزاد چین امکان رشد سریع تولید را با هزینه کمتر و بدون تاخیرهای زیاد فراهم کرده است. نکته مهم دیگر این است که گلوگاه‌های تامین عناصر نادر خاکی ثابت نیستند و با فناوری تغییر می‌کنند. چین به‌خوبی این موضوع را درک و با صبر تماشا کرده که وابستگی غرب به مغناطیس‌های این عناصر با گذار جهانی به انرژی سبز و افزایش تقاضا برای خودروهای برقی و توربین‌های بادی به‌سرعت افزایش یافته است. حتی اگر غرب موفق به ساخت زنجیره تامین موازی برای نیازهای فعلی شود، گلوگاه‌های بعدی ممکن است در فناوری‌های نوین مانند رایانش کوانتومی، وابسته به ایزوتوپ‌های خاصی مانند ایتربیوم-۱۷۱ و عناصر اربیوم و ایتریوم قرار داشته باشد. این کاربردهای نوظهور می‌توانند فشارهای بعدی باشند و بار دیگر آمریکا و متحدانش را به تعقیب این روند وادار کنند.
آمریکا باید با واقعیت ناخوشایندی روبه‌رو شود
تسلط چین بر عناصر نادر خاکی احتمالا برای آینده نزدیک ادامه خواهد داشت. استراتژی‌های دفاعی مانند تنوع‌بخشی زنجیره تامین ممکن است برخی آسیب‌پذیری‌ها را کاهش دهد اما مقاومت واقعی نیازمند استراتژی تهاجمی برای افزایش اهرم آمریکاست. آمریکا هنوز کارت‌های ارزشمندی در دست دارد. تا زمانی‌که کنترل فناوری‌ها یا زیرساخت‌هایی را که چین بدون آنها نمی‌تواند عمل کند – مانند تراشه‌های پیشرفته، مدل‌های پیشرفته هوش‌مصنوعی و دسترسی به سیستم مالی مبتنی‌بر دلار – حفظ کند، چین انگیزه زیادی برای ادامه جریان عناصر نادر خاکی خواهد داشت. با این حال، سال‌هاست که آمریکا مسیر معکوس را طی و جریان‌های کلیدی فناوری به چین را محدود کرده است.
از زمان دولت ترامپ، راهبرد آمریکا قرار دادن شرکت‌های فناوری چینی در فهرست سیاه و تشدید کنترل صادرات تراشه‌های پیشرفته بوده است. این اقدامات ابتدا شرکت‌های چینی مانند هوآوی و ZTE را به عقب راند و توسعه هوش‌مصنوعی چین را کند کرد اما اجرای کامل آن دشوار و با روزنه‌هایی برای دورزدن قوانین همراه بود. به‌گفته جینا ریموندو، وزیر بازرگانی سابق آمریکا در دسامبر۲۰۲۴، «نگه داشتن چین در عقب‌نشینی کار بیهوده‌ای است.»
همزمان کنترل‌های صادراتی آمریکا باعث شد چین با سرعت بیشتری در ساخت جایگزین‌های بومی پیشرفت کند و قهرمانان ملی مثل هوآوی به قدرت برسند. این سیاست‌ها به‌جای تقویت اهرم‌های آمریکا، آنها را کاهش داده‌اند. برای شرکت‌هایی مانند Nvidia، از دست دادن بازار چین نه‌تنها به‌معنای از دست دادن میلیاردها دلار درآمد است بلکه به‌معنای کاهش نفوذ در مهم‌ترین اکوسیستم هوش‌مصنوعی برای توسعه‌دهندگان خارج از آمریکا نیز هست.
تغییرات اخیر سیاستی نشان می‌دهد که این واقعیت دارد پذیرفته می‌شود. تصمیم دولت ترامپ برای تسهیل فروش تراشه‌های H20 Nvidia به چین، نشانه‌ای از حرکت به‌سمت کاهش ممنوعیت‌های کلی و افزایش تعامل هدفمند است. به‌طور غیرمنتظره، چنین تعاملی می‌تواند روش هوشمندانه‌تری برای کاهش ریسک باشد. هرچه چین بیشتر به فناوری آمریکایی وابسته شود، زنجیره‌های تامین دو کشور پیچیده‌تر می‌شود و تسلط چین بر دارایی‌های استراتژیک خود، از جمله عناصر خاکی کمیاب، دشوارتر خواهد شد.»
آنجلا هویو ژانگ نویسنده کتاب‌های «طناب‌بازی: چگونه چین شرکت‌های بزرگ فناوری را تنظیم می‌کند و «اقتصاد خود را اداره می‌کند» (انتشارات دانشگاه آکسفورد،۲۰۲۴) و «استثناگرایی ضد انحصار چین: چگونه ظهور چین چالش‌هایی برای مقررات جهانی ایجاد می‌کند»(انتشارات دانشگاه آکسفورد،۲۰۲۱) نیز هست.
