محصولات تراریخته در خدمت امنیت غذایی

جهان صنعت – سلامت مواد غذایی برای تامین‌کنندگان آن یک مسوولیت اجتماعی و تعهد اخلاقی است. امروزه موضوع محصولات تراریخته برای اصلاح‌نژاد بذر تا محصول نهایی برای تغذیه بیش از ۸‌میلیارد جمعیت جهان مطرح است. این محصولات چقدر سلامت انسان را تضمین می‌کنند؟ به گفته کارشناسان حوزه کشاورزی بیش از ۹۰‌درصد کشت دانه‌های روغنی در جهان به شکل تراریخته انجام می‌شود.

حسین شیرزاد، تحلیلگر کشاورزی توسعه گفت: از سال ۲۰۱۹ میلادی ایالات ‌متحده آمریکا به میانگین نرخ پذیرش ۹۵‌درصد کشت سویا، ذرت و پنبه بیوتکنولوژیکی رسیده است. در این سال مساحت بیوتکنولوژی در این کشور ۵/‏۷۱‌میلیون هکتار بود که ۳۸‌درصد از مساحت بیوتکنولوژی جهانی را پوشش می‌داد، با میانگین نرخ پذیرش ۹۴‌درصد برای محصولات اصلی، مشابه سال ۲۰۱۸. محصولات بیوتکنولوژی کاشته شده سویا ۴۳/‏۳۰‌میلیون هکتار، ذرت ۱۷/‏۳۳‌میلیون هکتار، پنبه ۳۱/‏۵‌میلیون هکتار، کلزا ۸۰۰ هزار هکتار، چغندرقند حدود ۴۵۵‌هزار هکتار)، یونجه ۲۸/‏۱‌میلیون هکتار، سیب‌زمینی یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار و مقدار کمی هم پاپایا، کدو و سیب بود.

پیشتازان

برزیل برترین کشور در حال توسعه کشت محصولات بیوتکنولوژیکی است. در سال ۲۰۱۹ برزیل سطح زیرکشت بیوتکنولوژی را به ۸/‏۵۲‌میلیون هکتار افزایش داد و جایگاه خود را به عنوان دومین کشور پس از ایالات ‌متحده آمریکا حفظ کرد. این محصولات شامل سویا، ذرت، پنبه و نیشکر مقاوم به حشرات است. برزیل فرآیند مجوز GM را سیستماتیک کرده و رویه‌ها مدرن شده است. این به متقاضیان اجازه می‌دهد تا هر‌گونه اطلاعات اضافی در مورد داده‌های جدید را برای اطمینان از مطابقت درخواست با شرایط جدید ارسال کنند.  آرژانتین رتبه سوم را در بین ۱۰‌کشور برتر کاشت محصولات بیوتکنولوژی در سال ۲۰۱۹ داشت. منطقه زراعی بیوتکنولوژی متشکل از ۵/‏۱۷‌میلیون هکتار سویا، ۹/‏۵‌میلیون هکتار ذرت، ۴۸۵‌هزار هکتار پنبه و بیش از ۱۰۰۰هکتار یونجه بیوتکنولوژیک (که برای اولین بار در آرژانتین کاشته شد) با میانگین نرخ پذیرش نزدیک به ۱۰‌درصد بود. لازم به ذکر است که در سال ۱۹۹۶، تقریبا زمانی که محصولات تراریخته برای استفاده تجاری در چندین کشور تایید شد، این رقم به ۱/۷میلیون هکتار می‌رسید. ایالات ‌متحده آمریکا بیشترین محصولات تراریخته را در بین هر کشوری تولید می‌کند و پس از آن برزیل، آرژانتین، کانادا و هند قرار دارند. تقریبا تمام دانه‌های سویا، پنبه و ذرت که اکنون در ایالات‌ متحده کاشته می‌شوند، اغلب برای مقاومت در برابر آفات یا مقابله با استفاده از علف‌کش‌ها اصلاح ژنتیکی شده‌اند، در کنار تغذیه مردم، ذرت تراریخته و دانه سویا اغلب برای تغذیه حیوانات استفاده می‌شود.

وضعیت مصرف بین کشور‌ها

مصرف محصولات تراریخته بین کشورها متفاوت است. محصولات اصلی تراریخته، ذرت و سویا، بیشتر برای تغذیه حیوانات استفاده می‌شود. گوشت، شیر و تخم‌مرغ حیوانات تغذیه شده با محصولات تراریخته توسط مردم بسیاری از کشورها از جمله بریتانیا خورده می‌شود. محصولات تراریخته همچنین در بسیاری از مواد غذایی فرآوری شده در سراسر جهان از جمله روغن‌های پخت‌وپز و سایر مواد مورد استفاده قرار می‌گیرند. غذاهای اصلی تراریخته که در حالت تازه مصرف می‌شوند عبارتند از یونجه، کدو حلوایی و پاپایا در ایالات ‌متحده؛ گوجه‌فرنگی، پاپایا و فلفل شیرین در چین و بادنجان در بنگلادش.

هیچ میوه یا سبزی تراریخته تازه‌ای برای مصرف انسان در اتحادیه اروپا تایید نشده است. ده‌ها میلیون تن ذرت تراریخته و سویا از آمریکای شمالی و جنوبی به سایر نقاط جهان که کمبود پروتئین گیاهی ارزان‌قیمت برای خوراک دام وجود دارد صادر می‌شود. به عنوان مثال، حدود دوسوم کل غذای حیوانات مبتنی بر پروتئین در اتحادیه اروپا از سویا تامین می‌شود که حدود ۷۰‌درصد آن وارداتی است و بیش از ۹۰‌درصد آن از سویای تراریخته تولید می‌شود. گوشت، شیر و تخم‌مرغ حیوانات تغذیه شده با محصولات تراریخته در بسیاری از کشورها از جمله بریتانیا مصرف می‌شود. در بریتانیا، گوشت، شیر یا تخم‌مرغ‌هایی که به‌عنوان ارگانیک برچسب‌گذاری شده‌اند، از حیواناتی است که با غذای غیرتراریخته تغذیه شده‌اند. محصولات تراریخته همچنین در مواد غذایی فرآوری شده از جمله روغن‌های پخت‌و‌پز، نشاسته تخصصی (اغلب به مواد غذایی مانند پوشش‌ها و خمیرها اضافه می‌شود) و سایر مواد غذایی استفاده می‌شود. به عنوان مثال، روغن‌های پخت‌وپز، سس‌ها، بیسکویت‌ها و سایر شیرینی‌های ساخته شده از تراریخته‌ها یا حاوی محصولات تراریخته که باید به این صورت برچسب‌گذاری شوند، در سوپرمارکت‌های بریتانیا موجود است.

نگرانی‌های موجود

مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۲ نشان داد که استفاده درست از محصولات تراریخته می‌تواند به شکل بالقوه با توانایی آن در کاهش بحران‌های غذایی در سراسر جهان، سود بیشتری نسبت به ضرر داشته باشد، نگرانی‌های اصلی مطرح شده توسط سازمان جهانی بهداشت، ایجاد آلرژن‌ها، افزایش مقاومت آنتی‌بیوتیکی و سرریز گیاهان تراریخته به زمین‌هایی است که محصولات معمولی در آن رشد می‌کنند. این سرریز می‌تواند تنوع محصولات در حال رشد را کاهش دهد و منجر به کشت منحصرا این اقلام گیاهی شود که می‌تواند باعث تخریب خاک و کاهش تنوع زیستی شود.

نگرانی‌های دیگر بر استفاده از آفت‌کش‌ها و علف‌کش‌ها متمرکز است. یک مطالعه در سال ۲۰۲۳ بیان کرد، برخی از مناطق کشت محصولات مقاوم به علف‌کش، به دلیل ظهور علف‌های هرز مقاوم به علف‌کش، گاهی اوقات بیشتر از مواد شیمیایی گیاه‌کش استفاده می‌کنند. با این وجود، این مطالعه نشان داد که به طور کلی، محصولات اصلاح شده ژنتیکی تاثیر مثبتی بر عملکرد محصول، مقاومت به آفات و بیماری‌ها و تحمل به تنش‌هایی مانند دمای بالا یا خشکی داشته است.

انتقادات دیگر درباره محصولات اصلاح شده ژنتیکی حول نحوه تنظیم آنها بوده که ثبت اختراع یکی از این دغدغه‌ها است. در ایالات ‌متحده، برزیل و سایر کشورها، بذرهای GMO را می‌توان ثبت اختراع کرد. بازار جهانی بذر، به طور کلی، تحت‌سلطه تعداد کمی از شرکت‌های فعال در این حوزه است. در مجموع ۹ شرکت ۶۳‌درصد از بازار بذور تراریخته را در اختیار دارند. سایر شرکت‌ها ۳۷‌درصد باقی‌مانده را کنترل می‌کنند. حال اگر ثبت اختراع بذور طبق قوانین ویرایش ژن اتحادیه اروپا، همانطور که در حال حاضر پیشنهاد شده است، مجاز باشد، می‌تواند منجر به «تمرکز بیشتر بذرها و تجارت گیاهان» شود. کارشناسان می‌گویند که نحوه ثبت اختراع این بذور بر کشاورزان تاثیر می‌گذارد، زیرا آنها اغلب مجبورند هر سال دانه‌های تراریخته را از شرکتی خریداری کنند که کنترل کاملی بر هزینه دارد. قیمت دانه‌های تراریخته بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ بیش از ۷۰۰‌درصد افزایش یافت. تعدادی از شرکت‌های بزرگ بذر، کشاورزان را به دلیل نقض حقوق ثبت اختراع با کشت محصولات تراریخته بدون پرداخت پول به دادگاه کشانده‌اند. ثبت اختراع همچنین می‌تواند مشکلاتی را برای توسعه‌دهندگان بذر در مقیاس کوچک ایجاد کند زیرا شباهت‌ها با محصولات ثبت شده نیز می‌تواند منجر به ادعاهای نقض شود. این می‌تواند هم برای محصولات اصلاح شده ژنتیکی و هم برای محصولات معمولی اعمال شود.

نتیجه‌گیری نهایی

طبق گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد بلایایی مانند سیل، خشکسالی و آتش‌سوزی جنگلی باعث از بین رفتن محصولات کشاورزی و دامی به ارزش ۸/‏۳‌تریلیون دلار در سه دهه گذشته شده است. چه از طریق اصلاح سنتی و چه توسط دانشمندان در آزمایشگاه، محصولات اغلب تغییر می‌کنند تا در برابر خشکسالی مقاوم‌تر شوند و بهتر بتوانند با بیماری‌ها مبارزه کنند یا تلاش می‌شود تا ارزش غذایی آنها را بهبود بخشند. همه این عناصر می‌توانند برای کشاورزانی در سرتاسر جهان مفید باشند که محصولات‌شان به دلیل شرایط آب‌وهوایی شدید ناشی از تغییرات آب‌وهوایی آسیب دیده است. براساس گزارش سال ۲۰۲۳ سازمان ملل در مورد امنیت غذایی و تغذیه، بین ۶۹۱ تا ۷۸۳‌میلیون نفر در سال ۲۰۲۲ با گرسنگی مواجه بودند.

این موضوع به ویژه در آفریقا حاد است، جایی که حدود یک نفر از هر پنج نفر با گرسنگی مواجه است. در کشورهای آفریقایی، محصولات تراریخته و ژنتیکی می‌توانند بخشی از راه‌حل باشد اما تنها راه‌حل مشکلات کشاورزی مانند خشکسالی و عملکرد ضعیف محصولات کشاورزی نیست. همچنین ویرایش ژن راه‌حلی برای گرسنگی یا مشکلات امنیت غذایی یا تغییرات آب‌وهوایی نیست اما بدون سرمایه‌گذاری در برنامه‌های تحقیق و توسعه، آفریقا از نظر به‌کارگیری فناوری‌های جدید برای حل برخی از مشکلات در بخش کشاورزی عقب خواهد ماند و قبل از اینکه ویرایش ژن در آفریقا پذیرفته شود باید ظرفیت علمی و سیاست‌های لازم را داشته باشند و البته باید سطح آگاهی را در مورد مزایا و شاید معایبی که ممکن است با استفاده از ویرایش ژن همراه باشد، بالا ببرند.