گرفتار در دوراهی بنزین و گاز
جهان‌صنعت– هرچند دولت هرگونه برنامه افزایش قیمت بنزین را در سال‌جاری تکذیب می‌کند اما مصوبات دولت و اظهارات نمایندگان مجلس نشان می‌دهد که دیر یا زود، بنزین به محور اصلی اصلاحات حامل‌های انرژی تبدیل خواهد شد؛ اصلاحاتی که دست‌کم با نرخ سوم بنزین- سوپر- کلید می‌خورد و قرار است با کاهش سهمیه‌ها و توسعه سی‌ان‌جی در مراحل بعدی اتفاق بیفتد.
در اواخر خرداد‌ماه امسال بود که هیات دولت مصوبه‌ای در مورد قیمت حامل‌های انرژی و سیاست‌های مرتبط با سبد سوختی کشور مصوب کرد. براساس این مصوبه که تحت عنوان برنامه جامع تامین و تخصیص حامل‌های انرژی شبکه حمل‌ونقل کشور معرفی شد، قرار است در راستای اجرای بند(ب) ماده۴۶ قانون برنامه هفتم دولت برای رفع ناترازی بنزین اقداماتی را انجام دهد که مثل آبان۹۸ افزایش شوک‌آوری اتفاق نیفتد و البته رفع ناترازی بنزین با تکیه بر سیاست‌های غیرقیمتی رخ دهد.
این سیاست‌های غیرقیمتی که سی‌ان‌جی به جای بنزین، اسقاط حداکثری وسایل نقلیه فرسوده، توسعه حمل‌ونقل ریلی، سهمیه سوخت هدفمند به حمل‌ونقل عمومی، تشویق استفاده از حمل‌ونقل با سوخت پاک و تغییر روش سهمیه سوخت خودروها و موتورسیکلت‌های شخصی اعلام شده است، با هدف کاهش ناترازی بنزین اجرایی خواهد شد. آنطورکه کارشناسان می‌گویند، از آنجا که افزایش فاصله قیمتی بین بنزین و سی‌ان‌جی یکی از محورهای اصلی این برنامه دولت است، به‌نظر می‌رسد پس از مرحله افزایش نسبی قیمت‌ها، سی‌ان‌جی پررنگ‌تر از قبل شود. البته که تولید خودروهای برقی هم بخشی از این برنامه خواهد بود اما پس از آنکه نرخ سوم برای بنزین تعیین شد، قرار است سی‌ان‌جی بخشی از این اصلاحات انرژی باشد. این درحالی است که گاز در کشور با ناترازی مواجه است؛ تصمیمی که اجرای آن می‌تواند توازن در مدیریت انرژی را به هم بزند. با این حال روند مصرف بنزین در کشور چاره‌ای جز استفاده از ظرفیت گاز سی‌ان‌جی برای مصرف در حمل‌ونقل باقی نگذاشته است. آنطورکه حمیدرضا سهرابی، سخنگوی انجمن سی‌ان‌جی کشور به ایلنا گفته، قرار است نرخ اول و دوم قیمت بنزین با سقف و محدوده مشخصی باقی بماند و نیاز مازاد بر آن با نرخ سوم عرضه شود. او توضیح داده که حداقل در این مقطع در فاز اول برنامه دولت به مدار آوردن نرخ سوم است تا بر این اساس سهمیه خودروهای لوکس حذف و سهمیه بنزین خودروهای هیبریدی کاهش یابد و به این شکل مصرف بنزین کنترل شود.
تصمیمی با اما و اگرهای فراوان
استفاده از گاز طبیعی فشرده CNG همیشه یکی از پرحاشیه‌ترین جایگزین‌های بنزین در ایران بوده است؛ سوختی که اگرچه حامیان زیادی به لحاظ ارزان بودن و البته سبز بودن دارد اما به‌دلیل کمبود گاز، استقبال کم مردم و مشکلات خودروسازان در تولید خودروهای دوگانه‌سوز، توسعه آنها با مشکلات بسیاری روبه‌رو بوده است. حامیان توسعه سی‌ان‌جی معتقدند افزایش سهم این سوخت در سبد انرژی می‌تواند بخشی از ناترازی بنزین را جبران، واردات سوخت را کاهش و صرفه‌جویی ارزی قابل‌توجهی ایجاد کند؛ ارقامی که گاهی تا چندین میلیارد دلار در گزارش‌ها مطرح شده‌اند.
طبق آمارها هم‌اکنون بیش از ۲۵۰۰ جایگاه CNG در سراسر کشور وجود دارد و ظرفیت اسمی عرضه از این تعداد جایگاه می‌تواند فراتر از تقاضای فعلی باشد؛ با این حال مصرف روزانه واقعی CNG فاصله‌ای محسوس با ظرفیت دارد؛ به این دلیل که کشور ظرفیت عرضه تا بیش از ۴۰میلیون مترمکعب در روز را دارد اما مصرف واقعی روزانه کمتر از ۱۸میلیون مترمکعب برآورد می‌شود. کارشناسان می‌گویند: این شکاف بین ظرفیت و مصرف نشان‌دهنده مشکلات غیرفنی مثل، سیاستگذاری، اقتصاد قیمتی و توزیع جایگاه‌هاست. در سال‌های اخیر گزارش‌هایی درباره کاهش روند مصرف یا حتی تعطیلی برخی جایگاه‌ها منتشر شده که نشان‌دهنده فشارهای مالی بر دارندگان جایگاه و تغییر رفتار مصرف‌کننده در مواجهه با ناپایداری سیاست‌های سوختی است. با وجود پتانسیل‌ها، توسعه قابل‌توجه سی‌ان‌جی عمدتا با مجموعه‌ای از چالش‌های ساختاری، اقتصادی و مدیریتی روبه‌رو بوده است. یکی از پرچالش‌ترین آنها موضوع ناترازی یا مدیریت اولویت مصرف گاز بین بخش‌های خانگی، صنعتی، نیروگاهی و حمل‌ونقل است. برخی کارشناسان هشدار می‌دهند که افزایش مصرف سی‌ان‌جی در صورت نبود برنامه‌ریزی دقیق می‌تواند فشار بر شبکه توزیع و نیاز به تزریق گاز یا تغییر نحوه توزیع را بیشتر کند. متقابلا اما مقامات فنی می‌گویند: سهم معقولی از حجم گاز قابل‌اختصاص به حمل‌ونقل است بدون آنکه ناترازی را تشدید کند. البته که آنها تاکید می‌کنند این موضوع نیازمند تصمیمات کلان و تخصیص منابع مشخص است. تصمیم‌گیری متناقض درباره قیمت‌گذاری بنزین و یارانه‌ها، همچنین سناریوهای مختلف اصلاح قیمت سوخت روی میز دولت در سال‌های اخیر باعث شده که انگیزه سرمایه‌گذاری در شبکه سی‌ان‌جی و تبدیل خودروها کاهش یابد. ضمن اینکه سناریوهای افزایش قیمت بنزین نشان می‌دهد تصمیمات قیمتی اثر مستقیم بر جذابیت اقتصادی سی‌ان‌جی دارد.
تولیدکنندگان مخازن، قطعات تبدیل و شرکت‌های نصب هم بخشی از این چالش هستند زیرا آنها با چالش‌های مالی، تحریم‌های بین‌المللی که دسترسی به برخی تجهیزات و فناوری‌ها را محدود کرده است و البته نبود استانداردسازی کامل در برخی خطوط تولید روبه‌رو هستند؛ مسائلی که کیفیت خدمات و ایمنی را تحت‌تاثیر قرار داده و باعث شده افزایش هزینه نگهداری و تعمیر نه‌تنها بیشتر بلکه در برخی مواقع به مصرف‌کننده منتقل شود.
مانع بزرگ دیگر در توسعه این صنعت، دارندگان جایگاه‌های CNG هستند که با مشکلات نقدینگی، بازگشت سرمایه پایین و هزینه‌های عملیاتی بالا مواجه هستند. کاهش تقاضا در برخی مناطق و توزیع نامتناسب جایگاه‌ها نسبت‌به تمرکز تقاضا باعث شده برخی جایگاه‌ها به آستانه تعطیلی برسند. گزارش‌های میدانی در ماه‌های گذشته از به صدا درآمدن زنگ خطر تعطیلی جایگاه‌ها حکایت دارد. در حالی که ظرفیت کل جایگاه‌ها بالاست، پراکندگی جغرافیایی و تمرکز نامناسب باعث شده در بعضی شهرها و مسیرها دسترسی به سی‌ان‌جی محدود باشد. این عدم تناسب به‌خصوص برای خودروهای بین‌شهری و ناوگان حمل‌ونقل عمومی، مانع تبدیل گسترده و اعتماد کاربران به استفاده از خودروهای گازسوز شده است.
مشکلات صنعت سی‌ان‌جی به همین‌جا ختم نمی‌شود. جایگاه‌داران می‌گویند بوروکراسی برای صدور مجوز ساخت جایگاه، استانداردهای ناپیوسته و تغییرات مقررات یا اجرای نابرابر مقررات در استان‌ها ریسک پروژه‌ها را بالا برده و هزینه‌های زمانی و مالی را افزایش داده است، ضمن اینکه فقدان تشویق‌های مالی مشخص مثل وام ارزان، معافیت مالیاتی یا تضمین خرید سوخت همگی باعث شده بخش‌خصوصی تمایلی به سرمایه‌گذاری در این صنعت نداشته باشد.
ورق برمی‌گردد؟
مشکلات صنعت سی‌ان‌جی، مشخص و به قدر کفایت تکرار شده است. راهکارها هم مشخص است. در روزهایی که مصرف بنزین در کشور از ۱۵۰میلیون لیتر در روز فراتر رفته و ناترازی بنزین روز به روز در حال افزایش است، حجم واردات بنزین هم به همان نسب در حال افزایش است. این ناترازی فشار سنگینی را به بودجه عمومی دولت وارد کرده تا جایی‌که به‌تدریج سیاست احتیاط برای حفظ قیمت کنونی بنزین در حال کنار گذاشته شدن است.
سهرابی می‌گوید: با توجه به شرایط کنونی، سی‌ان‌جی به‌عنوان یک جایگزین کم‌هزینه و با زیرساخت موجود، می‌تواند بخش عمده‌ای از مشکلات سوخت را حل کند، این گاز طبیعی فشرده، نه‌تنها به عنوان یک سوخت پاک بلکه به‌عنوان راه‌حلی برای کاهش ناترازی‌های انرژی و بودجه‌ای کشور مطرح است. به گفته او، مبلغی که مشتری نهایی برای هر متر مکعب سی‌ان‌جی پرداخت می‌کند، حتی اگر صفر هم باشد، تاثیر چندانی در سبد مصرفی خانوارها ندارد. این در حالی است که بنزین به‌دلیل مصرف بالا و نرخ غیرواقعی، در وضعیت ناپایداری به سر می‌برد. در شرایط کنونی کشور، با توجه به ناترازی‌های موجود در حوزه انرژی و بودجه به‌نظر می‌رسد که سی‌ان‌جی تنها راه‌حل ممکن است. زیرساخت‌های موجود برای عرضه روزانه ۴۵میلیون متر مکعب سی‌ان‌جی، بدون نیاز به سرمایه‌گذاری کلان، این گزینه را به یک راه‌حل کم‌هزینه و عملی تبدیل کرده است. وی توضیح می‌دهد: با ساختار موجود، پتانسیل جایگزینی ۳۰میلیون لیتر بنزین با سی‌ان‌جی فراهم است. اگر این رقم را با قیمت تمام‌شده دولتی که رییس‌جمهور در مجلس ۸هزار تومان اعلام کرده، محاسبه کنیم و با هزینه واردات بنزین که سالانه حدود ۴ تا ۵میلیارد دلار می‌شود، مقایسه کنیم، به عددی کلان و قابل‌توجه دست می‌یابیم که نشان‌دهنده دستاوردهای چشمگیر این طرح است. از سویی، با توجه به مصوبات اخیر، خودروسازان موظف شده‌اند که درصد قابل توجهی از تولیدات خود را به خودروهای سی‌ان‌جی اختصاص دهند. این اقدام گامی مهم در جهت افزایش تقاضا و استفاده بیشتر از این سوخت پاک است. سخنگوی انجمن سی‌ان‌جی کشور در ادامه توضیح می‌دهد: در حال حاضر، روزانه حدود ۱۶میلیون مترمکعب سی‌ان‌جی عرضه می‌شود درحالی‌که ظرفیت بالقوه ما به ۴۵میلیون مترمکعب در روز می‌رسد. اگر هر مترمکعب سی‌ان‌جی معادل صرفه‌جویی یک لیتر بنزین باشد، آنگاه نقش حیاتی این سوخت پاک بیش‌ازپیش آشکار می‌شود. تکالیف ویژه‌ای برای تولید خودروهای دوگانه‌سوز تعیین شده که بخش عمده آن برعهده خودروسازان است. مصوبه شورای اقتصادی در سال۱۳۹۸ درباره دوگانه‌سوز کردن خودروها اگرچه بخش کوچکی از آن اجرایی شد اما به‌دلیل برخی چالش‌ها متوقف ماند. خوشبختانه اکنون این مشکلات برطرف شده و امیدواریم با اجرای کامل آن، سهم سی‌ان‌جی در سبد سوخت افزایش یابد. وی معتقد است: در حال حاضر سی‌ان‌جی نه‌تنها یک راه‌حل بلکه یک ضرورت است. با توجه به ظرفیت‌های موجود و زیرساخت‌های از پیش آماده، این گاز طبیعی فشرده می‌تواند بخش بزرگی از مشکلات کنونی را حل کند. تنها نیاز است به این پتانسیل بزرگ توجه بیشتری شده و از آن به‌عنوان ابزاری برای شکستن کمر بحران‌های انرژی و بودجه‌ای کشور استفاده شود. بنابراین باید هرچه سریع‌تر سهم مصرف سی‌ان‌جی را در سبد سوخت کشور از این وضعیت نابسامان کنونی نجات دهیم. هرچند آنچه سخنگوی انجمن سوخت می‌گوید برآیندی از دیدگاه موافقان توسعه صنعت سی‌ان‌جی در ایران است اما واقعیت‌ها فراتر از حمایت‌های اینگونه است. مهم‌ترین مانع ناترازی گاز است. در سال‌های اخیر ناترازی گاز رو به افزایش گذاشته است؛ تا جایی‌که زمستان‌ها که پیک مصرف فرامی‌رسد گاز برای پتروشیمی‌ها که خوراک اصلی است، با ناترازی روبه‌رو می‌شود. از سویی عدم سرمایه‌گذاری به‌موقع در توسعه میادین گازی به خصوص میدان گازی پارس جنوبی باعث شده که مهم‌ترین منبع تامین گاز کشور با افت فشار مواجه شود. در چنین شرایطی تمرکز بر توسعه صنعت سی‌ان‌جی به معنای گسترده شدن شکاف ناترازی گاز است؛ تناقضی که پاسخی برای آن نیست.
