کاهش بی‌صدا در قدرت استخوان‌ها
دکتر الهام باقری‌یکتا*– پوکی استخوان بیماری خاموشی است که بسیاری از ما بدون اینکه متوجه شویم به مرور در استخوان‌هایمان رخنه می‌کند. این بیماری زمانی اتفاق می‌افتد که تراکم استخوان کاهش یافته و ساختار داخلی آن ضعیف شود به‌گونه‌ای که حتی یک زمین‌خوردن ساده یا یک فشار ناگهانی می‌تواند باعث شکستگی شود. در واقع استخوان‌ها دائما در حال بازسازی هستند: سلول‌های سازنده استخوان، با سلول‌های تجزیه‌کننده استخوان در رقابت هستند تا استخوان‌ها سالم و مقاوم بمانند. وقتی این تعادل به هم می‌خورد، تحلیل استخوان بیشتر می‌شود و نتیجه آن استئوپنی (کاهش تراکم استخوان) یا استئوپروز (ضعف جدی استخوان) است.
در ایران، پوکی استخوان یک مساله جدی و گسترده است. آمارها نشان می‌دهند که بخش قابل توجهی از افراد بالای ۵۰سال دچار کاهش تراکم استخوان هستند و ریسک شکستگی در این گروه سنی بالاست. این نکته اهمیت دارد چون اغلب افراد تصور می‌کنند این مشکل فقط مربوط به سنین بسیار بالاست در حالی که زنان و مردانی که وارد دهه چهارم و پنجم زندگی شده‌اند نیز در معرض خطر هستند. همین حالا فکر کنید: اگر ما امروز مراقب استخوان‌هایمان نباشیم، ممکن است در سال‌های آینده با یک زمین‌خوردن ساده یا حتی یک حرکت نادرست، با عواقب جدی روبه‌رو شویم.
یکی از دلایل مهم افزایش ریسک پوکی استخوان در زنان بالای۴۰سال به ویژه بعد از یائسگی، کاهش هورمون استروژن است. استروژن نقش کلیدی در حفظ سلامت استخوان دارد. وقتی سطح آن کاهش می‌یابد، استخوان‌ها سریع‌تر تحلیل می‌روند. سلول‌های سازنده استخوان کمتر فعال می‌شوند و سلول‌های تجزیه‌کننده بیشتر کار می‌کنند، در نتیجه تراکم استخوان کاهش می‌یابد و استخوان‌ها ضعیف‌تر می‌شوند. این روند به تدریج بدون هشدار ظاهری استخوان‌ها را شکننده می‌کند.
تشخیص قطعی پوکی استخوان معمولا با سنجش تراکم استخوان انجام می‌شود که تراکم استخوان را در ستون فقرات یا لگن اندازه می‌گیرد. این روش دقیق است اما همیشه در دسترس نیست و هزینه بالایی دارد. خوشبختانه روش‌های ساده‌تر و کم‌هزینه‌ای نیز وجود دارند که می‌توانند هشدار اولیه بدهند. یکی از این روش‌ها سنجش قدرت گرفتن دست است. مطالعات نشان داده‌اند افرادی که توان گرفتن دست‌شان کمتر است، احتمال تراکم پایین‌تر استخوان در نواحی مهم مانند ستون فقرات و لگن دارند. این روش ساده و ارزان می‌تواند نخستین هشدار باشد که فرد را به بررسی دقیق‌تر وضعیت استخوان‌ها تشویق کند. اقدام پیشگیرانه در دوران پس از یائسگی اهمیت زیادی دارد؛ نخست، ارزیابی ریسک شکستگی است تا در صورت نیاز آزمایش تراکم استخوان انجام شود. دوم، اصلاح سبک زندگی و افزایش فعالیت بدنی نقش کلیدی دارد. ورزش‌هایی که وزن بدن را روی استخوان‌ها وارد می‌کنند مانند پیاده‌روی، تمرین با وزنه سبک و تمرین‌های تعادلی، سلول‌های سازنده استخوان را فعال نگه می‌دارند و روند تحلیل استخوان را کند می‌کنند. تمرین‌های ساده تعادلی حتی می‌توانند خطر زمین‌خوردن را کاهش دهند که در افراد با استخوان ضعیف بسیار اهمیت دارد. تغذیه مناسب نیز بخش مهمی از پیشگیری و مراقبت است. دریافت کافی کلسیم و ویتامین دی به‌ویژه در زنان یائسه بسیار مهم است. کمبود این مواد در بسیاری از زنان ایرانی گزارش شده است و یکی از دلایل ضعف استخوان‌ها محسوب می‌شود. مصرف لبنیات، سبزیجات برگ سبز، ماهی و مکمل‌های ضروری در صورت نیاز می‌تواند به حفظ تراکم استخوان کمک کند.
در برخی موارد درمان دارویی نیز لازم است تا روند از دست دادن استخوان متوقف یا حتی بهبود یابد. پزشک ممکن است داروهایی تجویز کند که با کاهش سرعت تحلیل استخوان یا افزایش تراکم، خطر شکستگی را پایین بیاورد. همراه با دارو، تمرینات بدنی منظم و تغذیه صحیح، یک رویکرد جامع برای سلامت استخوان‌ها ایجاد می‌کند.
یکی دیگر از موارد مهم، پیشگیری از سقوط و تقویت عضلات است. عضلات قوی‌تر، استخوان‌ها را حمایت می‌کنند و هنگام افتادن یا وارد شدن فشار، خطر شکستگی کاهش می‌یابد. تمرین‌های تعادلی، قدرتی و انعطافی در کنار ورزش‌های تحمل وزن، نقش مهمی در حفاظت از استخوان‌ها دارند. با توجه به اینکه شکستگی ناشی از پوکی استخوان می‌تواند پیامدهای جدی داشته باشد – از کاهش تحرک و استقلال گرفته تا افزایش نیاز به مراقبت‌های پزشکی و خانوادگی- اقدام پیشگیرانه بسیار حیاتی است. هرچه زودتر اقدامات لازم انجام شود، احتمال داشتن استخوان‌های محکم‌تر و زندگی مستقل‌تر بیشتر است. به طور خلاصه، پوکی استخوان مساله‌ای جدی برای افراد بالای ۴۰سال است. ارزیابی قدرت گرفتن دست، سبک زندگی فعال، تغذیه مناسب و پیگیری منظم پزشکی، ابزارهایی هستند که می‌توانند تفاوت بزرگی در سلامت استخوان‌ها و کیفیت زندگی ایجاد کنند. اقدام به موقع، مراقبت و آگاهی راهی است برای داشتن استخوان‌های محکم‌تر و زندگی فعال و مستقل، بدون ترس از شکستگی‌های ناگهانی.
با انجام این اقدامات می‌توان به خود اطمینان داد که استخوان‌هایی محکم و سالم خواهیم داشت و قادر خواهیم بود فعالیت‌های روزمره را با آرامش و استقلال کامل انجام دهیم، بدون اینکه نگران شکستگی‌های غیرمنتظره باشیم. پوکی استخوان دشمنی خاموش است اما با آگاهی و اقدام درست می‌توان آن را تحت کنترل درآورد و زندگی سالم و فعالی داشت.
* دکترای تخصصی فیزیوتراپی و توانبخشی
