کاخ گلستان زیر سایه نگرانی
نادر نینوایی– صبح‌های خیابان ناصرخسرو شبیه هیچ‌جای دیگر تهران نیست. سایه دیوارهای بلند ارگ سلطنتی، رفت‌وآمد بی‌وقفه رهگذران و تاجران و آن حس تاریخی آمیخته که در این محدوده جریان داشته رنگ و بویی متفاوت به این محدوده می‌دهد. این روزها اما در کنار تمام صداهای معمول بازار زمزمه‌ای تازه در این گذر پیچیده؛ زمزمه‌ای که از دل نگرانی عمیق مردم و فعالان میراث فرهنگی و ساکنان قدیمی منطقه سر برآورده است. آنها می‌گویند پشت این دیوارهای آرام ماجرایی در حال شکل‌گیری است که می‌تواند آینده تنها اثر ثبت جهانی تهران را به خطر بیندازد.
کاخ گلستان، این نگین دوره قاجار و هویت تاریخی پایتخت به‌ظاهر همان ایستادگی همیشگی را داشته اما در غرب آن و در دل بافت تاریخی عودلاجان خاکی در حال جابه‌جایی بوده که بسیاری را نگران کرده است. گودبرداری‌های عمیق، مجوزهای بحث‌برانگیز، خطر تخریب برخی ابنیه قدیمی و شکل‌گیری پروژه‌های بزرگ تجاری فضایی ایجاد کرده که در نگاه نخست تنها عملیات عمرانی به نظر می‌رسد اما برای آنان که این محدوده را می‌شناسند معنایی فراتر داشته و آن احتمال آسیب‌دیدن یک میراث بی‌بدیل جهانی است.
همین نگرانی‌ها در روزهای اخیر به شکل‌گیری کارزاری اعتراضی منجر شده است؛ کارزاری که امضاکنندگان آن معتقدند ساخت‌وسازهای جدید نه‌فقط منظر تاریخی کاخ گلستان بلکه اصالت و یکپارچگی بافت عودلاجان و حتی امنیت سازه‌ای شمس‌العماره را تهدید می‌کند.
در متن این کمپین به مجوزهای صادر شده برای دوپروژه بزرگ پاساژ خان عالی (مروی سنتر) و بازار طلای خاورمیانه اشاره شده و امضاکنندگان خواستار بررسی فوری این مجوزها، توقف عملیات تا روشن‌شدن ابعاد فنی و حقوقی و الزام مالکان به بازسازی ابنیه تخریب‌شده شده‌اند.
نویسندگان کارزار مربوطه می‌گویند که «در مقابل کاخ ثبت جهانی شمس‌العماره، حفر گودهای عمیق بدون توجه به وجود قنات ۷۰۰ساله مهرگرد، نبود پارکینگ و احتمال فرونشست آینده این میراث جهانی را تهدید می‌کند.»
مطالبات ۵گانه معترضان
متن کارزار که از سوی جمعی از فعالان میراث فرهنگی، متخصصان، اهالی محل و پژوهشگران و خطاب به وزرای میراث فرهنگی و راه‌وشهرسازی امضا شده پنج مطالبه اصلی دارد: مطالبه نخست توقف پروژه خان عالی (مروی سنتر) تا روشن‌شدن ابعاد فنی و حقوقی موضوع است.
معترضان می‌گویند تخریب بنای واجد ارزش تاریخی و گودبرداری چهارطبقه زیرزمین با عمق تقریبی ۲۰متر احتمال فرونشست شمس‌العماره را افزایش داده و می‌تواند کاخ گلستان را در معرض خروج از فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دهد. آنان خواستار توقف فوری پروژه و در صورت اثبات تخلف الزام مالک به بازسازی عین‌به‌عین بنا هستند.
دومین مطالبه ممنوعیت گودبرداری در حریم قنات ۷۰۰ساله مهرگرد است. وجود این قنات که در محدوده کاخ گلستان و عودلاجان قرار داشته و بخشی از تاریخ آبرسانی تهران بوده یکی دیگر از محورهای اعتراض است. معترضان تاکید دارند هر گونه گودبرداری عمیق باید در این محدوده ممنوع و شرایط احیای مجدد قنات فراهم شود.
سومین مطالبه عمومی درخواست شفاف‌سازی معیار ارزش‌گذاری ابنیه تاریخی است. نویسندگان و امضاکنندگان کارزار مربوطه معتقدند که در ماه‌های اخیر شاهد ارزش‌گذاری سلیقه‌ای برخی ساختمان‌ها بودیم؛ ازجمله پلاک گاراژ مروی و خانه قاجاری کوچه نقیب‌سادات. معترضان خواستار بررسی حقوقی تمام مجوزهای یک‌سال اخیر و الزام به بازسازی تمامی بناهای تخریب‌شده هستند. چهارمین مطالبه اما درخواست تعیین تکلیف طرح ویژه عودلاجان و ارگ است. با گذشت ۲۰سال از ثبت ملی عودلاجان هنوز طرح ویژه این بافت تاریخی به تصویب نرسیده است. معترضان این تاخیر را «شبهه‌برانگیز» می‌دانند و می‌گویند سوداگران از این خلأ قانونی برای تجمیع پلاک‌ها و تغییر کاربری‌های تجاری سود می‌برند.
دیگر مطالبه معترضان درخواست برخورد با هرگونه تخلف احتمالی از سوی نهادهای مسوول است. درنهایت کارزار مربوطه خواستار ورود دستگاه‌های نظارتی برای جلوگیری از تصمیمات نادرست یا عامدانه و برخورد جدی با خاطیان احتمالی شده است.
دیدگاه رسمی؛ وزارت میراث فرهنگی چه می‌گوید؟
به دنبال گسترش نگرانی‌ها خبرگزاری ایسنا گفت‌وگویی مفصل با علیرضا ایزدی، مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و احیای میراث معنوی و طبیعی کشور منتشر کرد. ایزدی در این مصاحبه چند نکته کلیدی را مطرح می‌کند. این مقام مسوول مدعی است که تا این لحظه هیچ تخلفی حتی در حد یک اپسیلون مشاهده نشده است. وی تاکید می‌کند: ضوابط ارتفاعی و حجمی در حریم کاخ گلستان کاملا روشن، غیرقابل‌تفسیر و مورد تایید یونسکو هستند. ایزدی می‌گوید که مجوز ساخت فعلی برای ارتفاع حدود ۸متر صادر شده است. به گفته او پروژه هنوز در مرحله خاک‌برداری است و اگر حتی یک سانتیمتر بیشتر ساخته شود کار فورا متوقف خواهد شد.
ایزدی بر این نظر است که نگرانی‌ها بیشتر به جنبه بصری مربوط است. مدیرکل ثبت و حریم می‌گوید قضاوت در این مرحله زود است و وضعیت واقعی زمانی مشخص می‌شود که ستون‌ها نصب شده و ساخت‌وساز به مرحله اجرای ارتفاع برسد. مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و احیای میراث معنوی و طبیعی کشور با تاکید بر اینکه کاربری این محدوده تجاری است نه مسکونی، به این موضوع اشاره دارد که این منطقه براساس طرح تفصیلی تهران در پهنه تجاری قرار دارد. بنابراین اصل ساخت مرکز تجاری «ذاتا خلاف ضوابط» نیست مشروط بر اینکه رعایت ارتفاع، رعایت حجم بارگذاری، وجود زیرساخت‌های لازم و نظارت شهرداری و میراث فرهنگی انجام شود. وی همچنین مطرح کرده که خاک‌برداری با نظارت باستان‌شناسان انجام می‌شود. او اشاره می‌کند که در صورت کشف هرگونه لایه تاریخی عملیات فورا متوقف خواهد شد. این امر مطابق قانون و تجربه پروژه‌های مشابه است.
ایزدی با بیان اینکه حریم جهانی کاخ گلستان خط‌قرمز است، گفته که یونسکو در این زمینه هیچ انعطافی نمی‌پذیرد و کوچک‌ترین انحراف از ضوابط می‌تواند پیامدهای بین‌المللی داشته باشد.
هشدار درباره خط باریک میان توسعه و تهدید میراث جهانی
در حالی که از یک‌سو فعالان میراث فرهنگی، ساکنان محلی و کارشناسان درباره احتمال آسیب‌های زیرسطحی، تهدید منظر تاریخی، تخریب بناهای ارزشمند و خطر فرونشست هشدار می‌دهند و در سوی دیگر وزارت میراث فرهنگی تاکید می‌کند که تاکنون هیچ تخلفی مشاهده نشده، روشن است که این منطقه اکنون در نقطه‌ای حساس و سرنوشت‌ساز قرار دارد.
در چنین شرایطی شفافیت کامل، دسترسی عمومی به مجوزها، گزارش‌‌دهی دوره‌ای درباره روند گودبرداری و ساخت و حضور مستمر کارشناسان مستقل حداقل اقداماتی است که می‌تواند از نگرانی‌ها بکاهد. با توجه به اهمیت جهانی کاخ گلستان، قدمت و ارزش عودلاجان، وجود قنات مهرگرد و احتمال پیامدهای سازه‌ای و اجتماعی ضروری است که شهرداری تهران، وزارت میراث فرهنگی، وزارت راه‌وشهرسازی و نهادهای نظارتی و قضایی با بیشترین سرعت و شفافیت ممکن وارد عمل شده و اجازه ندهند ابهامات موجود زمینه‌ساز آسیبی شود که جبران آن نه‌تنها برای تهران بلکه برای حافظه تاریخی ایران ممکن نباشد.
