پنجره‌ای تازه به تاریخ مغولان در ایران
جهان صنعت– باستان‌شناسان در دل یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی ایران (گنبد سلطانیه) به کشف مهمی دست یافته‌اند که می‌تواند فصل تازه‌ای در مطالعه تاریخ و فرهنگ دوره ایلخانی باز کند. در جنوب غربی ارگ سلطانیه، محوطه‌ای که از گذشته به عنوان مجموعه «ابواب‌البر» شناخته می‌شد، آرامگاه زیرزمینی سلطنتی ایلخانان کشف شده است؛ محلی که احتمالا به خانواده حاکم مغول از جمله همسر و فرزندان اولجایتو تعلق دارد.
آرامگاه زیرزمینی سلطنتی ایلخانان که در سلطانیه واقع شده، علاوه‌بر دفن اعضای خاندان سلطنتی، میزبان اشیای قیمتی، ابزارهای شخصی و نمادهای مذهبی است که تلفیقی از فرهنگ مغولی و اسلامی را به نمایش می‌گذارد. این یافته‌ها به ما کمک می‌کند تا مناسک تدفین و ساختار اجتماعی دوره ایلخانی را بهتر بشناسیم و دریچه‌ای نو روی تاریخ مغولان ایران بگشاییم.
سلطانیه در استان زنجان، پایتخت برهه‌ای از دولت ایلخانی در سده هشتم هجری قمری بوده و شاخص‌ترین اثر آن «گنبد سلطانیه» (آرامگاه اولجایتو/ سلطان محمد خدابنده) است که بین سال‌های ۷۰۲ تا ۷۱۲ هجری قمری ساخته شد. این بنای هشت‌ضلعی با گنبد دوپوسته مشهور و هشت مناره باریک، یکی از نقاط عطف در تحول معماری اسلامی ایران به‌شمار می‌رود و از سال ۲۰۰۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. یونسکو بر ارزش جهانی استثنایی بنا از جمله نخستین نمونه موجود گنبد دوپوسته در ایران و ارتفاع تقریبی ۵۰متر آن تاکید دارد.
محوطه سلطانیه در بافت کنونی شهر سلطانیه واقع بوده و عرصه و حریم اثر جهانی پیرامون گنبد مشخص و محصور شده است. تابلوهای معرفی و مسیرهای دسترسی، بازدیدکنندگان را از ورودی شهر به سمت مجموعه هدایت می‌کند. گنبد فیروزه‌ای دوپوسته بر فراز سازه آجری هشت‌ضلعی مسلط است، پیرامون بنا آثار وابسته و فضای باز حفاظتی دیده می‌شود که دید و منظر اثر را حفظ می‌کند.
سلطانیه به عنوان قلب معماری ایلخانی، اکنون با کشف یک گورستان/ مقبره سلطنتی تازه در کنار گنبد، شانس کم‌نظیری برای تکمیل روایت تاریخی خود یافته است. پیوند این کشف با آرامگاه اولجایتو نه‌فقط به شناخت خاندان ایلخانی کمک می‌کند بلکه می‌تواند الگوهای تدفین، باورهای مذهبی و مناسبات درباری آن عصر را روشن‌تر کند به شرط آنکه کاوش، حفاظت و معرفی آن با دقت علمی و مدیریت میراثی همراه باشد.
آرامگاه‌های زیرزمینی شامل بقایای انسانی و مجموعه‌ای از اشیای قیمتی، ابزارهای شخصی و نمادهای مذهبی است. آیین‌های تدفین ایلخانان ترکیبی از باورهای مغولی و اسلامی بوده است به‌گونه‌ای که در کنار احترام به سنت‌های اسلامی، نشانه‌هایی از فرهنگ و اعتقادات مغول در دفینه‌ها دیده می‌شود.
حامد ذیفر، عضو تیم باستان‌شناسی فعال در محوطه گنبد سلطانیه می‌گوید: چنین اشیای دفن‌شده نه‌تنها به عنوان یادگاری از متوفیان بلکه به مثابه سندهای فرهنگی هستند که اطلاعات ارزشمندی از زندگی پس از مرگ و اعتقادات مذهبی را در اختیار ما قرار می‌دهند.وی تصریح می‌کند: گنبد سلطانیه و مجموعه ابواب‌البر نمایانگر تلفیق هنر مغولی و معماری ایرانی اسلامی است که در آن دوره شکوفا شد. این کشف به‌ویژه در کنار ساختارهای معماری ابواب‌البر می‌تواند تصویری دقیق‌تر از عملکردهای اجتماعی و فرهنگی شهر سلطانیه ارائه دهد.
ابواب‌البر مجموعه‌ای از ۱۹عمارت بود که به دستور اولجایتو در محدوده ارگ سلطانیه ساخته شد و به عنوان بنیاد خیریه‌ای با ساختار اداری مستقل فعالیت می‌کرد. این مجموعه خدمات اجتماعی و رفاهی را به ساکنان و مسافران ارائه می‌داد اما تا پیش از این کاوش‌ها، اطلاعات دقیقی از معماری و موقعیت دقیق این بناها در دست نبود. کاوش‌های تازه بخش‌هایی از این مجموعه را روشن کرده و به پژوهشگران امکان تحلیل بهتر عملکرد این بنیاد را می‌دهد.
ابوالفضل عالی، سرپرست کاوش و مدیر پایگاه میراث جهانی سلطانیه درباره آرامگاه کشف‌شده، می‌گوید: این آرامگاه متعلق به اعضای خانواده سلطنتی دوره ایلخانی است و نه آرامگاه پادشاه.
وی اظهار می‌کند: این آرامگاه در مجاورت گنبد قرار دارد و ساختار معماری ویژه‌ای دارد. اسکلت‌های کشف‌شده احتمالا به دوره ایلخانی تعلق دارند و پیشتر نیز در دهه۵۰ خورشیدی توسط دکتر گنجوی بخشی از این محل کاوش شده بود. سرپرست کاوش تاکید کرد که این محل گورستانی است اختصاصی برای خانواده سلطنتی و به همین دلیل آن را «گورستان سلطنتی» نامگذاری کرده‌اند.
عالی عنوان می‌کند: این آرامگاه دارای فضایی بسیار بزرگ و تقسیم‌بندی‌شده است که نشان‌دهنده سازماندهی دقیق محل دفن است. احتمال می‌رود این تقسیم‌بندی به خانواده‌هایی مربوط باشد که در آن دوران در این منطقه حضور داشته‌اند. بخشی از سقف آرامگاه پیشتر فرو ریخته بود و پس از برداشتن آوارهای آن، اسکلت‌های متعددی از افراد مختلف کشف شده که دفن آنها در بخش‌های جداگانه‌ای از آرامگاه صورت گرفته است.
وی در ادامه می‌گوید: پس از پایان کاوش‌های باستان‌شناسی، مراحل مطالعات ژنتیکی آغاز می‌شود تا بتوانند منشأ جغرافیایی و هویت افراد دفن‌شده را دقیق‌تر مشخص کنند. سرپرست پایگاه میراث جهانی سلطانیه تصریح می‌کند: برنامه‌هایی برای حفاظت، مرمت و بازسازی فضای معماری این آرامگاه در نظر گرفته شده و پس از بازسازی، این مکان به عنوان فضایی فرهنگی و قابل بازدید برای عموم مردم در دسترس قرار خواهد گرفت.
عالی خاطرنشان می‌کند: این کاوش‌ها پس از وقفه‌ای ۱۷ساله از سر گرفته شده و همچنان ادامه دارد. نتایج نهایی پس از پایان کارهای باستان‌شناسی و مطالعات تکمیلی اعلام خواهد شد.
منبع: ایسنا
