پرواز اربعین؛ آرزویی گران‌قیمت
احسان نیازمند– نزدیک به یک ماه به فرارسیدن اربعین باقی مانده است. این در حالی است که بازار بلیت‌های هواپیما به مقصد عراق به صحنه‌ای از نابسامانی و افزایش بی‌ضابطه قیمت‌ها بدل شده است. بر اساس اظهارات مقصود اسعدی سامانی، دبیر انجمن شرکت‌های هواپیمایی، نرخ نهایی بلیت پروازهای اربعین برای بازه زمانی ۱۹ تا ۲۵مردادماه مشخص و ابلاغ شده است. به طوری که نرخ بلیت رفت و برگشت تهران– نجف- تهران در سال ۱۴۰۴ به ۱۵میلیون تومان و بلیت رفت و برگشت مشهد–نجف- مشهد به ۱۸میلیون تومان رسیده است.
این در حالی است که سال گذشته، قیمت مسیر پروازی تهران- نجف- تهران ۱۰میلیون تومان بود. افزایش ۴۰ تا ۵۰درصدی قیمت بلیت، موجی از نارضایتی و اعتراض در میان متقاضیان، به‌ویژه اقشار متوسط و کم‌درآمدی که برای زیارت اربعین برنامه‌ریزی کرده بودند، به راه انداخته است.
سازمان هواپیمایی کشوری به عنوان یک نهاد نظارتی که ریاست آن از سوی دولت منسوب می‌شود و همچنین انجمن شرکت‌های هواپیمایی، مسوول رسیدگی به موضوعات اینچنینی هستند. بر اساس شنیده‌ها، ایرلاین‌های مختلف زیرنظر انجمن شرکت‌های هواپیمایی اقدام به تصمیم‌گیری جمعی در چنین مواردی می‌کنند. در مناسبت‌هایی مانند اربعین یا موارد مشابه، نظرات وزارت راه‌و‌شهرسازی تعیین‌کننده است.
گرانی پروازهای اربعین؛ استمرار فقدان برنامه‌ریزی و نظارت
افزایش قابل‌توجه قیمت بلیت هواپیما برای پروازهای اربعین را می‌توان تازه‌ترین نمونه از فقدان سیاستگذاری جامع و شفاف در مدیریت سفرهای زیارتی دانست. در شرایطی که دولت سال‌هاست وعده حمایت از سفرهای مذهبی را سر می‌دهد، ساختار تنظیم بازار بلیت‌ها نشان می‌دهد که عملا هیچ‌گونه نظارتی بر قیمت‌گذاری شرکت‌های هواپیمایی اعمال نمی‌شود. روند قیمت‌گذاری آزاد و وابسته به مکانیزم عرضه و تقاضا، موجب شده تا زائران در یکی از مهم‌ترین مناسبت‌های مذهبی شیعیان، عملا به حال خود رها شوند.
برخی شرکت‌های هواپیمایی با توجیهاتی نظیر افزایش نرخ ارز و قیمت سوخت، نرخ بلیت‌ها را تا مرزهای غیرمنطقی بالا برده‌اند اما سؤال اینجاست که آیا تمام بار نوسانات اقتصادی باید بر دوش زائران اربعین تحمیل شود؟ آن هم در شرایطی که شرکت‌های هواپیمایی در سال‌های اخیر از حمایت‌های متعدد دولتی، از جمله دریافت ارز ترجیحی و معافیت‌های مالیاتی برخوردار بوده‌اند.
بحران تأمین بلیت برای زائران طبقه متوسط و پایین
بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که بخش قابل‌توجهی از متقاضیان سفرهای زیارتی اربعین، از اقشار کم‌درآمد و بازنشستگان هستند که سفر به کربلا را نه از سر تفریح، بلکه به نیت زیارت و ادای نذر و باورهای دینی انجام می‌دهند. در این میان، گرانی شدید بلیت‌ها، عملا آنان را از این سفر زیارتی محروم می‌سازد. بسیاری از زائران، به‌ویژه سالمندان، توانایی سفر زمینی را ندارند و ناچار به انتخاب گزینه هوایی هستند؛ گزینه‌ای که حالا به کالایی لوکس و دور از دسترس بدل شده است.
این موضوع در تقابل مستقیم با سیاست‌های اعلامی دولت در زمینه ترویج زیارت ارزان قرار دارد. وزارت راه و سازمان هواپیمایی کشوری بارها وعده داده بودند که با برنامه‌ریزی منسجم، امکان سفر ایمن، ارزان و منصفانه برای زائران فراهم خواهد شد اما واقعیت بازار، چیز دیگری را روایت می‌کند.
ابهام در ساختار نرخ‌گذاری و فقدان شفافیت
یکی از مشکلات اساسی در بازار بلیت‌های اربعین، فقدان شفافیت در نحوه نرخ‌گذاری پروازهاست. مشخص نیست کدام مرجع، چه مکانیزمی برای تعیین سقف قیمت‌ها در نظر گرفته است و چه نظارتی بر تخلفات احتمالی صورت می‌گیرد. برخی آژانس‌ها قیمت‌هایی بالاتر از نرخ مصوب (در صورت وجود) ارائه می‌دهند و عملا هیچ پاسخگویی‌ای در برابر مردم ندارند. از سوی دیگر، عدم وجود سامانه‌ای متمرکز برای رزرو بلیت اربعین (نظیر سامانه سماح برای ثبت‌نام زمینی) در حوزه پروازهای هوایی، باعث شده بازار به جولانگاه واسطه‌گران، دلالان و آژانس‌های متخلف بدل شود. نبود عدالت در دسترسی به بلیت و نبود نرخ‌گذاری واحد و شفاف، از مهم‌ترین انتقادهایی است که متقاضیان به وضعیت فعلی وارد می‌دانند.
بهانه افزایش قیمت؛ واقعیت یا توجیه؟
مسوولان افزایش نرخ ارز و بالا رفتن قیمت سوخت را دو عامل اصلی گرانی بلیت اربعین اعلام کرده‌اند. در نگاه اول، این دلایل می‌توانند قابل قبول باشند اما وقتی دقیق‌تر می‌نگریم، درمی‌یابیم که بسیاری از شرکت‌ها، حتی در مقاطع دیگر سال نیز از نبود کنترل بر نرخ‌ها سوءاستفاده می‌کنند. همچنین مشخص نیست چرا با وجود دریافت سوخت یارانه‌ای و برخی مشوق‌های دولتی، هزینه نهایی بلیت همچنان رو به افزایش است.
افزون بر آن، پروازهای اربعین به‌صورت چارتر عرضه می‌شوند و در برخی موارد، بسته‌های ترکیبی همراه با اقامت یا حمل‌ونقل زمینی، نرخ‌ها را به شکل غیرواقعی بالا می‌برند. نبود تفکیک میان نرخ بلیت پایه و خدمات جانبی، موجب افزایش ظاهری و اغلب غیرمنصفانه قیمت‌ها شده است.
راهکارهایی برای اصلاح ساختار موجود
در شرایط کنونی لازم است تا سازمان هواپیمایی کشوری دستورالعمل‌های دقیق و غیرقابل تفسیر برای نرخ‌گذاری بلیت پروازهای اربعین تدوین و منتشر کند.
راه‌اندازی سامانه یکپارچه فروش بلیت اربعین هوایی نیز می‌توان در این رابطه مثمرثمر واقع شود. در این خصوص راه‌اندازی و بهره‌برداری از یک سامانه رسمی برای عرضه و توزیع عادلانه بلیت پروازهای زیارتی می‌تواند مانع از رانت‌خواری و قیمت‌سازی شود. از سویی به‌جای ارائه یارانه غیرمستقیم به شرکت‌های هواپیمایی، دولت می‌تواند بخشی از هزینه بلیت زائران را به‌طور مستقیم از طریق کد ملی پوشش دهد. همچنین استفاده از ناوگان کمکی از سوی خطوط هوایی داخلی و همکاری با شرکت‌های هواپیمایی خارجی، می‌تواند عرضه را افزایش و قیمت را متعادل کند. همچنین باید توجه داشت که ورود دستگاه قضایی برای برخورد با دلالان و آژانس‌های متخلف، یک ضرورت فوری است.
بی‌تدبیری ساختاری و تکرار تجربه‌های تلخ
افزایش نجومی قیمت بلیت هواپیما در آستانه اربعین را نمی‌توان صرفا به نوسانات اقتصادی نسبت داد. این پدیده، بازتابی از بی‌برنامگی، ضعف نظارت، فقدان شفافیت و غفلت از حقوق شهروندان در حوزه حمل‌ونقل زیارتی است. در شرایطی که اربعین، نماد وحدت و همبستگی ملی و دینی تلقی می‌شود، محروم‌سازی بخش بزرگی از مردم از امکان حضور در این آیین، تنها با واژه «بی‌تدبیری» قابل توصیف است.
اگر دولت و نهادهای مسوول در پی جلب اعتماد عمومی و صیانت از حقوق زائران هستند، وقت آن رسیده که به‌جای شعارهای تکراری، اقداماتی ملموس، فوری و پاسخگو را در دستور کار خود قرار دهند.
ابلاغ نشدن میزان افزایش قیمت ها
مجید اخوان، سخنگوی وزارت راه‌و‌شهرسازی بر خلاف ادعای دبیر انجمن شرکت‌های هواپیمایی مبنی بر مشخص و ابلاغ شدن نرخ نهایی بلیت پروازهای اربعین در گفت‌و‌گو با «جهان‌صنعت» گفت: جزئیات و میزان افزایش نرخ بلیت پروازهای اربعین هنوز نهایی نشده است.
او اضافه کرد: افزایش قیمت بلیت پروازهای اربعین در آینده اعمال خواهد شد اما جزئیات و میزان آن هنوز مشخص نیست.
سخنگوی وزارت راه‌و‌شهرسازی خاطرنشان کرد: هنوز تصمیم نهایی درخصوص جزئیات و چگونگی افزایش نرخ بلیت پروازهای اربعین گرفته نشده است. این موضوع به محض تصویب و ابلاغ، حتما اطلاع‌رسانی خواهد شد.
نقش نهادهای نظارتی
حرمت‌الله رفیعی، رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران به «جهان‌صنعت» گفت: خطوط هوایی اصولا از افزایش قیمت بلیت پروازها استقبال می‌کنند؛ ایرلاین‌هایی که معیار و منطقی برای افزایش قیمت در نظر ندارند.
او ادامه داد: نهادهای نظارتی نیز نه‌تنها از این افزایش قیمت‌ها جلوگیری نمی‌کنند. بلکه به دلیل کمبود عرضه با آنان همراهی نیز می‌کنند. این نهادها حتی به یکی از عوامل تاثیرگذار در افزایش قیمت تبدیل شده‌اند. با مقایسه نرخ بلیت پرواز برای مسیر رفت و برگشت تهران- استانبول و مسیر رفت و برگشت تهران- نجف، با درنظر داشتن طول مسیرهای متفاوت، به راحتی می‌توان به ناعادلانه بودن قیمت بلیت پروازها پی‌برد. محاسبه نرخ‌های مسیرهای پروازی بر اساس ساعت- نفر حاکی از آن هستند که قیمت بلیت پرواز تهران- نجف، بیش از دو برابر قیمت مسیرهای دیگر تعیین شده است.
اجحاف در حق مردم
رفیعی عنوان کرد: عموم افرادی که متقاضی سفر به نجف و کربلا هستند را اقشار متوسط جامعه تشکیل می‌دهند که برای برگزاری مناسبت‌ها و آیین‌های مذهبی قصد سفر به عراق را دارند چرا باید چنین رویه‌ای برای سفرهای اربعین اتفاق بیفتد؟
رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران گفت: تعیین نرخ‌های اینچنینی، اجحاف در حق مردم است. یقین بدانید که مسیرهای هوایی برای اربعین امسال با کمبود مسافر روبه‌رو خواهند شد. در چنین شرایطی ایرلاین‌ها ناچار به کاهش قیمت‌ها خواهند شد. قیمت‌های اعلام شده توسط مسوولان مبنای کارشناسی ندارند. افزایش قیمت به صورت غیرقانونی نتیجه‌ای جز لطمه دیدن شرکت‌های هواپیمایی به همراه ندارد.
او همچنین بیان کرد: در چنین شرایطی لازم است تا نهادهای نظارتی به حل موضوع کمک کنند. کمااینکه با اندک واکنشی که نشان داده شد، به یک‌باره شاهد کاهش نسبی قیمت در مسیرهای هوایی مربوط به اربعین بودیم. قیمت‌های تعیین شده برای اربعین بالا هستند و قطعا مورد استقبال متقاضیان قرار نخواهند گرفت چرا که مردم شرایط اقتصادی خوبی ندارند؛ مردمی که پس از گذراندن دوران جنگ، در شرایط نامناسبی از لحاظ اقتصادی قرار دارند اما با این وجود نجابت به خرج می‌دهند و همراهی و همدلی می‌کنند. با این وجود و در این شرایط بحرانی، افزایش قیمت بلیت پروازهای اربعین، تصمیمی ناپسند است.
رفیعی در پایان گفت: امید آن می‌رود، روزی فرا رسد که با بهبود شرایط ناوگان هوایی کشور، عرضه و تقاضا با یکدیگر برابری کنند تا مردم بتوانند در شرایطی که حقوق‌شان رعایت می‌شود، شاهد تعیین قیمت با ارائه سرویس‌های بهتر در طرف عرضه باشند. امروزه حقوق مسافر در صنعت هوایی کشور رعایت نمی‌شود.
