نگرانی ملی برای موزه‌ها
مژگان کریم‌نیایی– در روزهایی که شاهد تجاوز رژیم صهیونیستی به خاک کشورمان بودیم، حفاظت موثر از میراث ملی یکی از دغدغه‌های اصلی مردم و دوستداران میراث و تمدن ایران بود. میراث فرهنگی روایت‌های زنده‌ای از هویت و پیوند مردم با گذشته است و زمانی که کشور مورد تهاجم قرار می‌گیرد، موزه‌ها نه‌تنها نگهبان اشیای پیشینیان بلکه نگهبان هویت مردم هستند.
در دنیای امروز رویه استاندارد به این شکل است که با بالا گرفتن تنش‌ها و درگیری‌های نظامی، برای پاسداری از آثار تاریخی اقدامات حفاظتی در دستور کار قرار می‌گیرد. در جنگ ۱۲روزه رژیم صهیونیستی علیه ایران نیز نگرانی‌ها از بمباران و خطر هدف قرار گرفتن موزه‌ها و محوطه‌های باستانی، نگرانی‌هایی جدی در دل مردم و فرهنگ دوستان ایران زمین ایجاد کرده بود. برخی موزه‌های کشور ازجمله موزه ملی ایران با پوشاندن آثار با عایق‌های حفاظتی و اتخاذ تدابیر حفاظتی و امنیتی عرصه را برای حفاظت حداکثری از میراث تاریخی مهیا کردند تا براساس پروتکل‌های جهانی از آسیب رسیدن به اشیا در کوتاه‌ترین زمان جلوگیری کنند. با این وجود اما از کم و کیف رعایت اصول حفاظتی در موزه‌های شهرهای کوچک‌تر در زمان جنگ اطلاعات دقیقی در دست نیست.
امروز با کمرنگ شدن سایه جنگ، دوستداران تاریخ و تمدن ایران برای بازگشایی موزه‌ها و فراهم شدن امکان بازدید از آثار تاریخی لحظه شماری می‌کنند و براساس اعلام معاونت میراث فرهنگی، این اتفاق به زودی و البته به شکل تدریجی محقق خواهد شد. با این همه نباید فراموش کرد که وزارت میراث فرهنگی باید برای هر شرایطی آماده باشد تا در صورت نقض احتمالی شدن آتش‌بس شکننده کنونی، امکان انجام اقدامات حفاظتی در تمام موزه‌ها و محوطه‌های تاریخی کشور به سریع‌ترین شکل ممکن وجود داشته باشد.
لزوم آمادگی موزه‌ها
تجربه جنگ ۱۲روزه نشان داد که برخی موزه‌های پایتخت از جمله موزه ایران‌باستان (موزه ملی) آمادگی مناسبی برای فراهم آوردن شرایط لازم جهت حفاظت از میراث فرهنگی در زمان بروز جنگ و بحران دارند. با این همه تعدد موزه‌ها خصوصا در شهرها و شهرستان‌های کمتر برخوردار و دورافتاده و محدود بودن امکانات و آمادگی حفاظتی سریع و موثر در این مناطق، دغدغه‌ای جدی است که باید به آن توجه شود.
فراهم کردن عایق‌های حفاظتی، کیسه‌های شن و ضربه‌گیرها و داربست‌های استاندارد برای استفاده در صورت بروز بحران و جنگ ازجمله مواردی است که باید در تمام موزه‌های کشور طرف توجه قرار گیرد. از سوی دیگر تمرین چند باره نصب موارد حفاظتی در کوتاه‌ترین زمان برای آماده شدن کارکنان نیز از دیگر مواردی است که باید به آن توجه شود.
نکته دیگر اما توجه به نصب علائم و نشانه‌گذاری سپر آبی در اطراف موزه‌ها و محوطه‌های تاریخی کشور است. لوگوی Blue Shield، نشان سلطنتی سپر آبی و سفید است که در یک دایره آبی میانی قرار گرفته و شعار خود را مبتنی بر «حفاظت از میراث در بحران» تعریف کرده است. هدف آن حفاظت از اموال فرهنگی (ازجمله بناهای تاریخی، آثار هنری، موزه‌ها، کتابخانه‌ها، آرشیوها) در زمان جنگ و درگیری مسلحانه است.
استفاده از نماد ویژه (سپر آبی و سفید) برای نشانه‌گذاری اموال فرهنگی حفاظت‌شده یکی از علائم مشخص است که دولت‌ها ملزم به استفاده از آن هستند. بر این اساس طرف‌های درگیر باید از آسیب رساندن به اموال فرهنگی خود و طرف مقابل که با این علامت نشانه‌گذاری شده‌اند، خودداری کنند.
تهیه نشان‌های مربوطه و آماده بودن برای نصب این سپر در صورت نقض احتمالی آتش‌بس، یکی از مواردی است که کارکنان موزه‌ها و محوطه‌های تاریخی باید به آن توجه داشته باشند.
پیش از این، جبرئیل نوکنده، مدیر موزه ملی ایران گفته بود که در جریان جنگ ۱۲روزه، در هشت نقطه از پشت‌بام موزه ملی ایران این سپر را نصب کرده تا حداقل بتواند دین خود را درباره هشدار به نیروهای جنگی اعلام کند و بگوید اینجا موزه ملی ایران است و نباید تخریب شود یا به سرقت برود.
مدیر موزه ملی ایران گفته که به سختی توانسته در بحبوحه جنگ چنین نمادی را طراحی و آماده کند. با توجه به در دسترس نبودن این نماد حتی برای مدیر موزه ملی و سختی کشیدن برای تهیه آن، به نظر می‌رسد که لازم است مسوولان میراث فرهنگی کشور پیش از بروز بحران یا جنگ احتمالی، آمادگی کامل داشته و نمادهای سپر آبی در ابعاد مورد نیاز را در اختیار مدیران موزه‌ها و محوطه‌های تاریخی سراسر کشور قرار دهند.
اهمیت ایجاد مخازن امن در موزه‌ها
ایجاد مخازن امن در موزه‌ها یکی دیگر از مسائل مهمی بوده که در سال‌های گذشته آنطور که باید و شاید مورد توجه قرار نگرفته است.
شیوا خسروی، مدیرکل امور موزه‌های کشور با بیان اینکه تعداد مخازن امن کافی نیست و باید افزایش یابد، بر لزوم در اولویت قرار دادن ساخت مخازن امن تاکید کرد و ادامه داد: حدود ۷۰ مخزن در کشور داریم که از این تعداد حدود هفت مخزن دارای استانداردهای جهانی هستند و باید خودمان را بازسازی کنیم.
خسروی تصریح کرد: باید تمام تلاش و تمرکزمان را بر موضوع مخازن امن بگذاریم و به‌عنوان یک سیاست این موضوع را پیگیری کنیم.
احمد محیط‌طباطبایی، رییس کمیته ملی ایکوم ایران نیز با بیان اینکه از سال ۱۳۸۴ مساله ایجاد مخازن امن (شناسایی، طراحی و ساخت) مطرح بوده است، افزود: برخی موزه‌ها مخزن دارند اما امن نیستند، برخی انبار یا مخرنی ندارند که هر کدام شرایط ویژه‌ای را می‌طلبد و نیاز است ایجاد مخازن امن استاندارد در اولویت قرار گیرد.
رییس کمیته ملی ایکوم ایران تصریح کرد: میان دو بحران باید شکلی را به وجود بیاوریم که در بحران بعدی از تجربه بحران قبل استفاده کنیم و آن را پشت سر بگذاریم.
محیط‌طباطبایی جدا شدن تمام واحدهای انتظامی، نظامی و امنیتی از داخل فضاهای موزه‌ای و تاریخی کشور، پشتیبانی و تخصیص اعتبار برای ایجاد مخازن و اعتقاد لازم به وقوع بحران را به‌عنوان درخواست از دولت مطرح کرد.
وی ادامه داد: این جنگ تحمیلی یک بار دیگر به همه گوشزد کرد که بسیاری از فعالیت‌ها در جنگ متوقف می‌شود اما آنچه هیچ‌گاه تعطیل نمی‌شود چتر حفاظتی میراث فرهنگی بوده که به‌عنوان اولویت نظامی برای کل کشور مطرح است و نیاز به پشتیبانی دارد.
رییس کمیته ملی ایکوم با بیان اینکه در زمان تعطیلی فیزیکی بخش مسوولیت اجتماعی موزه‌ها تعطیل نمی‌شود، ادامه داد: موزه‌ها با برگزاری نمایشگاه و فعالیت به صورت مجازی باید فعال باشند. اوکراین تجربه موفقی در این حیطه داشت و با برگزاری نمایشگاه موجب خروج روسیه از ایکوم شد.
وی متذکر شد: اوایل دهه ۸۰ مصوبه دولتی مبنی بر تشکیل انجمن دوستداران میراث فرهنگی تصویب شد که هر موزه انجمن دوستداران خود را تشکیل دهد، احیای انجمن‌های دوستدار می‌تواند بازوی کمک مادی و معنوی موزه‌ها باشد.
بازگشایی تدریجی موزه‌ها
با وجود تاکید بر تمام نکاتی که ذکر شد، نباید از نظر دور داشت که با کاهش خطر جنگ و فاصله گرفتن از روزهای آغاز آتش‌بس، شرایط به سمتی پیش رفته که اندک اندک زمینه برای بازگشایی موزه‌ها فراهم می‌شود.
در همین رابطه علی دارابی، معاون میراث فرهنگی کشور از تدوین و ابلاغ مدل سه مرحله‌ای بازگشایی ایمن و تدریجی موزه‌ها، اماکن تاریخی و پایگاه‌های میراث فرهنگی خبر داد و گفت: این نقشه راه با بهره‌گیری از آموزه‌های مدیریت بحران فرهنگی و در چارچوب اسناد بین‌المللی به‌ویژه کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه طراحی شده و تمرکز آن بر صیانت از سرمایه‌های هویتی کشور و بازآفرینی نقش اجتماعی نهادهای حافظ میراث فرهنگی است. این طرح در ادامه اقدامات پیش‌دستانه وزارت میراث فرهنگی در دوره بحران، در سه مرحله اجرا خواهد شد.
براساس آنچه معاون میراث فرهنگی توضیح داده، سه مرحله پیش‌بینی‌شده که در مرحله نخست شامل بازگشایی محدود و تخصص‌محور (به مدت یک ماه) است. در این مرحله، بازدید صرفا در استان‌های کم‌خطر، با تایید شورای تامین استان‌ها و متناسب با ظرفیت و تاب‌آوری اماکن انجام می‌شود. در اولویت بازگشایی اماکنی هستند که فاقد موزه‌اند و در فضای باز یا محوطه‌های باستان‌شناسی قرار دارند، از جمله میدان نقش‌جهان، تاق‌بستان، بیستون، باغ‌های ایرانی، مساجد تاریخی و ارگ بم.
یک ماه پس از اجرای فاز نخست، سایر موزه‌ها و پایگاه‌ها نیز با رعایت الزامات حفاظتی، به‌تدریج بازگشایی می‌شوند. در این مرحله، اجرای برنامه‌های فرهنگی محدود در فضای باز مجاز خواهد بود و بازگشایی صرفا در مناطق دارای ثبات امنیتی و با تایید شورای تامین استان صورت می‌گیرد.
با دریافت گزارش‌های نهایی از نهادهای امنیتی درباره پایداری شرایط، موزه‌ها و پایگاه‌ها به‌طور کامل بازگشایی می‌شوند و خدمات جانبی همچون فروشگاه‌ها، کافه‌موزه‌ها و فعالیت‌های تعاملی از سر گرفته خواهد شد. در پایان این مرحله، گزارش عملکرد ستاد بحران، مستندسازی درس‌آموخته‌ها و بازبینی چک‌لیست‌های حفاظتی در دستور کار قرار می‌گیرد.
دارابی همچنین تاکید کرد: بازگشایی تدریجی و ایمن موزه‌ها و پایگاه‌های تاریخی کشور، گامی برای بازگشت به وضعیت فرهنگی پایدار و الگویی هوشمندانه برای مدیریت میراث فرهنگی در شرایط پرمخاطره و بحرانی است.
