نگاهی مختصر به وضعیت معادن سرب و روی ایران
علیرضا شهیدی– معدن یکی از محرک‌های مهم در اقتصاد جهانی و یک جایگاه خاص در زنجیره تامین منابع مورد نیاز بسیاری از صنایع است. معادن یکی از کلید‌های اصلی برای دستیابی به توسعه پایدار و آینده‌ای امید بخش هستند. در حال حاضر با آغاز انقلاب صنعتی چهارم و استفاده از ابزارهایی چون هوش مصنوعی، اولین حلقه چرخه معدنکاری یا اکتشاف محدود به مواد معدنی موجود در سطح زمین نمی‌شود. دستیابی به ذخایر عمیق معدنی یکی از مباحثی است که در عملیات معدنکاری بسیار کاربرد دارد. انقلاب صنعتی چهارم در معادن، فناوری‌ها و تکنولوژی‌هایی را در اختیار مکتشفین قرار می‌دهد تا علاوه بر دستیابی به ذخایر معدنی در سطح به ذخایر عمیق هم دسترسی داشته باشند.
کشور ایران به لحاظ قرار گرفتن در کمربند متالوژنی آلپ- هیمالیا و دارا بودن بیش از ۸۱ ماده معدنی به‌عنوان بهشت مواد معدنی شناخته می‌شود. ایران با داشتن یک‌‌درصد از خشکی‌های جهان و ۷درصد از منابع معدنی غنی دنیا، با دارا بودن حدود ۳۷میلیارد تن ذخایر کشف شده، حدود ۵۷میلیارد تن ذخایر زمین‌شناسی عنوان یکی از ۱۵کشور معدنی برتر جهان را به خود اختصاص داده است. طبق آمار مرکز جامع ایران ۲/۸۹ ارزش‌افزوده بخش معدن مربوط به سه ماده معدنی اصلی سنگ‌آهن، مس ، سرب و روی است که استخراج معادن سنگ‌آهن با سهم ۷/۵۷درصد بیشترین ارزش افزوده را در بین معادن کشور به خود اختصاص داده و پس از آن معادن سنگ مس با سهم ۷/۲۵درصدی و معادن سرب و روی با سهم ۸/۵درصدی قرار دارند.
از نظر متالوژنی، ایران دارای تنوع خوبی از کانسارهای سرب و روی بوده که عموما در کمربندهای تکتونیکی مختلف قرار دارند. ایران دارای معادن قابل‌توجه سرب و روی است؛ براساس آمار اتحادیه سرب و روی، مجموع ذخایر قطعی سرب و روی کشور حدود ۲۲۳میلیون تن گزارش شده است. میانگین عیار ذخایر روی تقریبا ۵درصد و عیار سرب ۸/۱درصد است. تولید سرب و روی در ایران غالبا از دو طریق صورت می‌گیرد. نخست، تولید از معادن و دوم، بازیافت سرب و روی از منابع غیرمستقیم همچون بازیافت سرب از باتری‌های فرسوده، بازیافت روی از سرباره‌ها و گردوغبارهای صنعت فولاد، بازیافت روی و سرب از باطله‌های قدیمی معادن و …
مهم‌ترین معادن سرب و روی در ایران عبارتنداز: انگوران (ایمپاسکو زنجان)، معدن مهدی‌آباد (ایمیدرو یزد)، ایرانکوه (اصفهان)، نخلک (ایمپاسکو نآیین)، کوشک و… . در سال ۱۴۰۳ میزان استخراج کانسنگ سرب و روی در ایران حدود ۷میلیون تن بوده است. غالبا خاک تولیدی به دو صورت اکسیدی و سولفیدی تولید می‌شود که خاک اکسیدی در داخل کشور تبدیل به شمش می‌شود.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های معادن تولید‌کننده سرب و روی در ایران که از گذشته وجود داشته و تا به امروز هم ادامه دارد، عدم وجود فناوری‌های پیشرفته و به روز بوده که منجر به صادرات بخش سولفیدی شده است. به واسطه فقدان واحدهای فرآوری (تنها شرکت ذوب روی بافق یزد) غالب بخش سولفیدی استخراجی به صورت خام و صرف نظر از وجود عناصر استراتژیک همراه با آن از کشور صادر می‌شود. از طرفی با افزایش تقاضا برای مواد معدنی که انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ دو برابر شود و از آنجا که موادمعدنی منابعی محدود و غیرقابل تجدید هستند، صنعت معدن باید استراتژی‌ها و روش‌های جدیدی برای تولید و مصرف اتخاذ کند. یکی از این تغییرات بازنگری سیاست‌های مدیریتی بر نحوه تولیدات عناصر همراه با عناصر اصلی و پذیرش اصول اقتصاد چرخشی است.اقتصاد چرخشی تاثیر قابل‌توجهی بر صنعت معدن گذاشته و این صنعت را به سمت پایداری بیشتر و کاهش ضایعات سوق می‌دهد. شناخت عناصر استراتژیک و همراه با موادمعدنی اصلی و تمرکز بیشتر بر بازیافت و استفاده مجدد از باطله‌های معدنی یکی از اصلی‌ترین مواردی است که باید در رابطه با آن تصمیم‌گیری شود. از جمله عناصر استراتژیکی که به همراه مواد معدنی همچون سرب و روی وجود دارند می‌توان به نقره (Ag) به عنوان مهم‌ترین محصول همراه، (با افزایش رشد قیمتی قابل‌توجه در سالیان اخیر)، کادمیم (Cd)، فلز فوق استراتژیک ژرمانیوم (Ge) ، ایندیوم (In) و در رده دوم به آنتیموان، مس، فلورین و باریت اشاره کرد. باتوجه به پیشرفت‌های علمی و صنعتی در دنیای پیش رو تولید هر یک از این عناصر به طور حتم نقش قابل‌توجهی در تولید ثروت ملی و خودکفایی کشور و پرهیز از خام‌فروشی اجباری خواهد داشت.
در کل باید اظهار داشت که معادن در ایران، به ویژه معادن سرب و روی، علاوه بر ارزش اقتصادی، نقش استراتژیک و صنعتی مهمی داشته و می‌توانند محور توسعه پایدار منطقه‌ای و فناوری‌های پایین‌‌دست باشند. وجود این معادن اهمیت راهبردی و ملی به جهت تامین مواد اولیه و جلوگیری از وابستگی به واردات فلزات استراتژیک، کاهش ریسک سیاسی و اقتصادی در داخل کشور و جلوگیری از تاثیر نوسانات بازار جهانی بر ایران دارد.
* رییس هیات‌مدیره شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران
