نمایشگاه‌های سوزن‌دوزی؛ از الزام تا انکار
شیوا تبرایی نظری*– رمز موفقیت در کسب‌و‌کارهای فرهنگی که شاخص پیشرفت در دنیای امروز نیز به شمار می‌رود، ایجاد و تعریف اهداف است. تعیین اهداف مانند ترسیم مسیری برای آینده است و از تعیین اهداف و مراحل منطقی، دقیق و واقع‌بینانه برای اجرا، تا ایجاد انگیزه و موفقیت در اهداف را در بر می‌گیرد.
در جهان امروز یکی از روش‌های ایجاد و گسترش و توسعه صنایع به‌ویژه صنایع وابسته به حوزه‌های فرهنگی مانند صنایع‌دستی و هنرهای سنتی، برگزاری هدفمند و مرتب نمایشگاه‌های تخصصی است.
این نمایشگاه‌ها در مقیاس بین‌المللی زمینه را برای توسعه و ارتقای صادرات و ایجاد ساختارهای اقتصادی، تجاری و فرهنگی فراهم می‌کند و موجب بهبود روابط فرهنگی که در گذشته تاریخی ایران شاهد آن بوده‌ایم، می‌شود.
افزون بر این شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی در حوزه سوزن‌دوزی‌ها موجب ارائه توانمندی‌ها چه در میدان شیوه‌های ارائه خلاق محصولات و چه در زمینه پاسداشت هنر و صنایع و حفظ ساختارهای فرهنگی ریشه‌دار می‌شود.
بررسی سابقه نمایشگاه‌های صنایع‌دستی با چالش‌ها، کاستی‌ها و اما و اگر‌های بسیار نشان می‌دهد که در شاخه سوزن‌دوزی‌ها شاهد ارائه و نمایش نادرست و غیرهدفمند آثار و محصولات مرتبط بوده‌ایم.
نمایشگاه سوزون‌دوزی برای ما «موجودی بی یال و دم و اشکم است» که نه‌تنها قابلیت‌های همه‌جانبه سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران با بستر فرهنگی گسترده‌اش را به نمایش نگذاشته است بلکه اگر یکی از اهداف برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی سوزن‌دوزی سنتی را انتقال و نمایش درست اطلاعات در قالب آثار هنری بدانیم، اطلاعات نادرست منتقل شده است که این خود یک آسیب محسوب می‌شود.
با توجه به این مهم که نقصان و عدم توجه دقیق و علمی به داده‌های علمی و فرهنگی، اثرات مقطعی ندارد بنابراین با تغییر مدیر یا مسوول عواقب منفی آن به پایان نخواهد رسید.
آموزش و توجه به ساحت‌های مختلف علمی و فرهنگی جریانی پیوسته، ادامه‌دار و بر انگیزنده است؛ نهال و نشایی که اثرات مثبت یا منفی آن تا سال‌ها و قرن‌ها، اثر بخش و تاثیرگذار خواهد بود. باید اذعان داشت حواشی نامیمون برخی نمایشگاه‌ها حوزه صنایع‌دستی و سوزن‌دوزی‌ها شامل رانت‌بازی‌ها و ناشایست‌سالاری‌هایی است که در دوره‌های مختلف شاهد آن بوده‌ایم.
نکته مهم آنکه، آنچه در برنامه‌ریزی‌های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به آن توجه نشده یا اجرا نشده است، برگزار نشدن مدون و دوره‌ای نمایشگاه‌های تخصصی در حوزه دوخت‌ها و رودوزی‌های هنر- صنعت سوزن‌دوزی است. در گام دوم نیز باید به سطح کیفی نمایشگاه‌ها توجه بیشتری شود. در دوره حاضر بیشتر شاهد تشکیل گروه در بستر پلفرم‌ها بوده‌ایم که این امر جز شناخت هنرمندان از وجود یکدیگر، آن هم نه در سطح گسترده و شبکه‌سازی، آورده دیگری نداشته است.
با این همه باید در نظر داشت که توجه به برگزاری اصولی نمایشگاه‌های تخصصی به شکل علمی و هدفمند، چه به شکل حضوری و چه آنلاین نه‌تنها بستری برای همزیستی مستقیم هنرمند با مشتریان بالقوه را فراهم می‌آورد بلکه فرصتی را برای شناخت سالم و بدون واسطه هنرمندان و فعالان این عرصه ایجاد می‌کند؛ فرصتی که از طریق سایرساختارها مانند پلتفرم‌های مجازی ممکن نیست.
از دیگر مزایای برپایی منظم نمایشگاه‌های تخصصی، سالانه‌های فصلی یا دوسالانه سوزن‌دوزی سنتی، شناخت بازارهای هدف، شناسایی نقاط ضعف و قوت و ایجاد رقابت سالم میان تولید‌کنندگان محصولات وابسته به هنر-صنعت سوزن‌دوزی است. برگزاری این نمایشگاه‌ها همچنین می‌تواند زمینه را برای افزایش فروش مستقیم و آشنایی با پتانسیل‌های این رشته فراهم آورد. باید توجه داشت نمایشگاه‌ها همواره ابزاری برای تبادل دانش بوده‌اند یعنی از این طریق اطلاعات در بستر مناسبی ارائه، پردازش و حتی اصلاح می‌شوند. آنچه در برگزاری نمایشگاه، شایسته توجه و تاکید است، جدا کردن بخش تولید با بخش عرضه آثار هنری است؛ تمایزی ساختاری و عملیاتی که در انگشت شمار نمایشگاه‌های برگزار شده نیز کمتر به آنها توجه شده است؛ فرصتی که می‌تواند به دور از ویترین‌های بی‌پایه، در اختیار کسب‌و‌کارهای کوچک این حوزه قرار گیرد.
باید در نظر داشت برگزاری هدفمند نمایشگاه‌های تخصصی سوزن‌دوزی به بررسی سیر تحول سلیقه و نیاز بازار هدف نیز می‌انجامد. توجه به نکات مطرح‌شده درخصوص برگزاری نمایشگاه‌ها، نه فقط هدایتگر هنرمندان، کارآفرینان و فعالان این رشته خواهد بود بلکه برای بازدیدکنندگان در دو گروه هنرمند و متخصص یا سایر گروه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز مفید و تاثیرگذار خواهد بود.
در روزگاری که کالاهای فرهنگی از مهم‌ترین جرقه‌های پیش‌برنده اقتصادی است، توجه و ارائه هدفمند و شایسته هنر و خصوصا هنر-صنعت سوزن‌دوزی، آورده مهمی در پی خواهد داشت چراکه امکان پرداختن به انواع آن در شرایط متفاوت سنی، شغلی با یا بدون وجود کارگاه‌های مکان محور قابل اجرا و دسترسی است. توجه به شاخص‌های بوم آورد و بوم محور بودن هنرهای سنتی نیز می‌تواند شاخص مهمی در توسعه اقتصاد محلی و جذب گردشگر باشد و موجب رونق اقتصاد محلی شود.
آنچه بیش از موارد ذکر شده مهم جلوه می‌کند، نحوه برگزاری این نمایشگاه‌هاست که دو‌راهی موفقیت یا ابتذال در این ساحت را در پی خواهد داشت؛ آنچه در نمایش‌های پیشین شاهد و ناظر آن بوده‌ایم و منجر به عدم موفقیت و پیگیری در برگزاری تخصصی آنها شد چراکه نمایشگاه باید پتانسیل‌های واقعی هر شاخه را فارغ از دسته‌بندی‌ها و روابط ناسالم غیرحرفه‌ای به نمایش بگذارد.
باید در نظر داشت هرچند که نمایشگاه‌های برخط، امکان ارتباط چهره به چهره و تبادل انواع اطلاعات را سلب می‌کند اما می‌تواند امکانی برای شرکت همه جانبه افراد را فراهم کند. به نظرم هنرمندان و کارآفرینان حوزه دوخت‌های سنتی می‌توانند از ابزارها و فناوری‌های نمایش و ارتباط با مخاطب بهره بگیرند؛ ابزار مدرن نظیر برگزاری سمینارهای آنلاین و سایر ابزار ارتباطی تحت وب، استفاده از پیام‌رسان‌های تلفیقی نظیر پادکست‌ها می‌تواند موجب تعامل بیشتر و فرهنگ‌سازی بین رشته‌ای شود.
امکان ثبت مکالمات بین هنرمند، کارآفرین و بازدیدکنندگان خاص و عام و در دسترس بودن همواره سابقه این مکالمات می‌تواند عامل مهمی در اعتمادسازی بین اقشار مختلف باشد و آمار دقیقی را در اختیار برگزارکنندگان قرار دهد.
نمایش چند بعدی با استفاده از فناوری‌های نوین و امکان نمایش آثار در شاخه هنر و هنر سنتی سوزن‌دوزی از نمای نزدیک از دیگر نکات مثبت نمایشگاه‌های تخصصی بر خط است که موجب اعتماد سازی دو‌جانبه بین هنرمند و علاقه‌مند به هنر و افزایش دقت هنرمند یا کارآفرین در ارائه اثر و یا محصولات فرهنگی مرتبط با آن خواهد شد.
فارغ از فواید، نقایص و تفاوت‌های دو گونه برخط و فیزیکی برگزاری نمایشگاه‌ها، لزوم توجه به ضرورت برگزاری بیش از پیش آنها مهم و اساسی جلوه می‌کند. به ویژه با نزدیک شدن به فصل تابستان و اوقات فراغت دانش‌آموزان و امکان و لزوم استفاده از اماکن و مراکز گردشگری و پرداختن به شاخه‌ها و رشته‌های مختلف هنرهای سنتی به‌ویژه سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران این موضوع اهمیتی مضاعف دارد.
باید در نظر داشت که آفت حوزه نمایشگاهی، برگزاری نمایشگاه‌ها در سطوح پایین و غیر‌تخصصی است که می‌تواند موجب تحریف آرایه‌های تزئینی و الگوهای دوخت لباس اقوام و ادوار تاریخی شود. مواردی بوده که شاهد بودم سوزن‌دوزی‌های سایر کشورها، چه از منظر تکنیک‌های دوخت و چه نقوش و دایره نمادها، متعلق به فرهنگ و جغرافیاهای فرهنگی ایران نبوده اما در نمایشگاه تخصصی سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران به نمایش در آمده است.
به نظرم این اتفاق ضربه مهلکی است بر پیکر هنر سنتی سوزن‌دوزی ایران، با آن سابقه طلایی تاریخی و فرهنگی که در جای جای فرهنگ و سنت کشور می‌درخشد.
*هنرمند و پژوهشگر سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران
