نثر فارسی؛ زبان اندیشه و تاریخ ایران
جهان صنعت– زبان فارسی نه‌تنها ابزاری برای گفت‌وگو و ارتباط میان ایرانیان بوده بلکه ظرفی‌است که اندیشه، فلسفه، عرفان، تاریخ و هویت یک ملت را در خود جای داده است. نثر فارسی برخلاف شعر که بیشتر بر تخیل و عاطفه استوار است زبان عقل و استدلال و دانش بوده و در طی قرن‌ها مسیر پرفرازونشیبی را پیموده تا از نثر ساده و روایی روزگار آغازین به نثر هنری و علمی و ادبی دوران متاخر برسد. به همین دلیل پاسداشت روزی به نام روز ملی نثرفارسی نه‌تنها گرامیداشت یک قالب ادبی بلکه بزرگداشت بخش بنیادینی از فرهنگ و تفکر ایرانی است.
بیهقی؛ پدر نثر فارسی
در میان نویسندگان و مورخان ایران نام ابوالفضل‌محمدبن‌حسین‌بیهقی بیش از دیگران می‌درخشد. او در قرن‌پنجم هجری‌قمری در بیهق(سبزوار امروزی) زاده شد و در دربار غزنویان به‌ویژه در دوران سلطان محمود و پسرش مسعود به‌عنوان دبیر و کاتب مشغول به کار بود اما آنچه نام او را جاودانه کرده نه منصب دیوانی‌اش بلکه اثر سترگ و بی‌بدیلش، تاریخ بیهقی است؛ اثری که بسیاری آن را نه فقط یک کتاب تاریخ بلکه اثری ادبی، روان‌شناختی و اجتماعی می‌دانند. بیهقی با نثری استوار، دقیق و در عین حال زنده و صمیمی توانست سبکی در نثر فارسی پدید آورد که تا امروز نمونه‌ای درخشان از صداقت و قدرت قلم به شمار می‌رود. او را پدر نثر فارسی نامیده‌اند زیرا پیش از او نثر فارسی هنوز به استقلال و بلوغ کامل نرسیده بود و در آثارش از زبان عربی و شیوه‌های خطابه‌گونه فراوانی استفاده می‌شد اما بیهقی توانست نثری پدید آورد که در عین‌سادگی از استواری و فصاحت کم‌نظیری برخوردار است.
ویژگی‌های نثر بیهقی
نثر بیهقی از چند جنبه حائز اهمیت است: نخست از نظر زبان و ساختار نثر او میان نثر ساده و مصنوع قرار دارد. او نه به ایجاز و سادگی نثر خراسانی آغازین بسنده می‌کند و نه به تکلف و ارائه‌های نثر متکلف قرون بعدی روی می‌آورد. زبان او زنده، روان و متناسب با اندیشه و احساس است. دوم اینکه از نظر محتوا نثر بیهقی نثری واقع‌نگر و خردمندانه است؛ بیهقی در نوشتن تاریخ کمتر دچار تعصب و مبالغه می‌شود. او همواره با دقت و وسواس در نقل وقایع عمل و منابع را بررسی کرده، از شایعات پرهیز دارد و حتی گاه به صراحت می‌گوید: «من آنچه دیدم می‌نویسم و آنچه شنیدم به تحقیق می‌آورم.» این رویکرد علمی و منطقی او را از بسیاری از مورخان هم‌دوره‌اش متمایز می‌کند. در کنار این ویژگی‌ها بیهقی نثری شاعرانه و انسانی دارد. در روایت‌هایش از جنگ و سیاست همیشه جای تاملی اخلاقی و انسانی وجود دارد. او از سرنوشت انسان‌ها، غرور و ضعف پادشاهان، ریاکاری درباریان و ناپایداری دنیا سخن می‌گوید و در پس هرحادثه تاریخی نکته‌ای فلسفی و اخلاقی نهفته است.
تاریخ بیهقی؛ فراتر از تاریخ
کتاب تاریخ بیهقی نه‌تنها تاریخ حکومت غزنویان به‌ویژه دوران سلطان مسعود بود بلکه تصویری ژرف از زندگی اجتماعی و روانی مردم آن روزگار ارائه می‌دهد. بیهقی برخلاف بسیاری از مورخان تنها به ثبت وقایع بسنده نکرده بلکه تحلیل و داوری می‌کند و در لابه‌لای روایت‌ها از درون انسان‌ها پرده برمی‌دارد. او خود در دربار حضور داشته و بسیاری از ماجراها را از نزدیک دیده است؛ ازاین‌رو روایتش هم مستند بوده و هم آکنده از جزئیات ملموس. در «تاریخ بیهقی» ما نه فقط با تاریخ سیاسی بلکه با جامعه، زبان، آیین‌ها، پوشاک، معماری و خلق‌وخوی مردمان آن عصر آشنا می‌شویم. این اثر گنجینه‌ای از واژگان و ترکیب‌های اصیل فارسی است و پژوهشگران زبان‌شناس و ادیب از آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع شناخت تحول زبان فارسی بهره می‌برند.
جایگاه بیهقی در سیر تحول نثر فارسی
پیش از بیهقی نثر فارسی در آثاری مانند ترجمه تفسیر طبری و «تاریخ بلعمی» ظهور یافته بود. این آثار ارزشمند بوده اما زبان‌شان هنوز رنگی از عربی داشت و به اندازه کافی پویایی و استقلال نداشتند. پس از بیهقی نثر فارسی در دو شاخه جداگانه رشد کرد: شاخه ساده و علمی که در آثار خواجه نصیرالدین طوسی و بعدها در نثر متون عرفانی چون گلستان و مثنوی ادامه یافت و شاخه‌ی مصنوع و ادیبانه که در نثرهایی چون «کلیله و دمنه»، «مرزبان‌نامه» و «تاریخ وصاف» به اوج رسید. در این میان نثر بیهقی همچنان معیار «اعتدال» است؛ یعنی نثری که در عین سادگی هنری بوده و در عین فصاحت از اغراق و تکلف دوری می‌کند. همین ویژگی باعث شده که در پژوهش‌های ادبی نثر بیهقی را یکی از سالم‌ترین و دقیق‌ترین نمونه‌های زبان فارسی در دوره میانه بدانند.
ارزش‌های فکری و اخلاقی در آثار بیهقی
بیهقی تنها مورخی دقیق نبود بلکه او اندیشمندی اخلاق‌گرا و واقع‌نگر نیز بود. در بسیاری از بخش‌های تاریخش به بی‌ثباتی دنیا، غرور پادشاهان و بی‌وفایی روزگار اشاره می‌کند. او باور دارد که قدرت اگر با خرد و عدالت همراه نباشد به تباهی می‌انجامد. نگاه او به انسان نگاهی متعادل و انسانی است: نه او را مطلقا نیک می‌داند و نه شر بلکه موجودی می‌بیند درگیر آرزوها، اشتباهات و امیدها. بیهقی در بسیاری از روایت‌ها از زبان خود سخن می‌گوید و همین صراحت و حضور نویسنده در متن نثر او را صمیمی و زنده کرده است. او گاه از اشتباهات خود می‌گوید، گاه از بیم و امیدش و گاه از اندوه روزگار. از همین رو تاریخ بیهقی تنها تاریخ یک پادشاهی نبوده بلکه نوعی «اتوبیوگرافی جمعی» است که تجربه انسانی را در بستر تاریخ روایت می‌کند.
روز ملی نثرفارسی؛ پاسداشت میراث ماندگار
در تقویم فرهنگی ایران روز یک‌آبان‌ماه به‌عنوان «روز ملی نثرفارسی» و نیز «روز بزرگداشت ابوالفضل‌بیهقی» نام‌گذاری شده است. این انتخاب یادآور آن بوده که نثر فارسی در کنار شعر یکی از ارکان هویت فرهنگی ایرانیان است و بیهقی نماد بلوغ و صداقت این نثر به شمار می‌آید.
برگزاری این روز فرصتی برای توجه به نقش نثر فارسی در انتقال دانش، اندیشه، دین و فلسفه در طول تاریخ است.
بسیاری از آثار علمی، فلسفی، دینی و ادبی ایران در قالب نثر پدید آمده‌اند؛ از «کیمیای سعادت»غزالی تا «گلستان»سعدی و از «قابوس‌نامه»عنصرالمعالی تا «سفرنامه» ناصرخسرو. هرکدام از این آثار تکه‌ای از پازل بزرگ تفکر ایرانی بوده که با واژگان فارسی و در قالب نثر شکل گرفته‌اند.
اهمیت نثرفارسی در دنیای امروز
در دنیای امروز که مرز میان نوشتار علمی، ادبی و رسانه‌ای روزبه‌روز کمتر می‌شود نثر فارسی بیش از هر زمان دیگری به بازشناسی و بازآفرینی نیاز دارد.
زبان فارسی با همه ظرفیت‌هایش گاه در سایه گرایش به زبان‌های دیگر یا سطحی‌نویسی روزمره قرار می‌گیرد. بزرگداشت نثر فارسی به معنای یادآوری مسوولیت ما در حفظ و پرورش زبان ملی بوده؛ زبانی که قرن‌ها اندیشه ایرانی را زنده نگه داشته است. از سوی دیگر مطالعه و آموزش آثار کلاسیکی چون تاریخ بیهقی نه‌تنها برای دانشجویان ادبیات بلکه برای همه اهل اندیشه ضروری است. این آثار به ما می‌آموزند که چگونه می‌توان واقعیت را با دقت، احساس را با خرد و زبان را با صداقت در هم آمیخت. روز ملی نثر فارسی و بزرگداشت ابوالفضل بیهقی فرصتی برای بازنگری در ریشه‌های فکری و زبانی ایران است. بیهقی نه‌فقط پدر نثر فارسی بلکه آموزگار صداقت و تفکر درنوشتن است. او نشان داد که نثر می‌تواند هم تاریخ باشد و هم هنر و همزمان هم علم باشد و هم اخلاق. پاسداشت او و زبان فارسی پاسداشت حافظه جمعی ملتی بوده که در واژه‌هایش زنده است.
