میل به سفر، قوی‌تر از تورم
نادر نینوایی– در حالی که هزینه‌های زندگی در اغلب کشورهای جهان افزایش یافته و بودجه خانوارها تحت‌فشار است، میل مردم برای سفر نه‌تنها کاهش نیافته بلکه رو به رشد است. طبق داده‌های شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC)، سهم هزینه‌های تفریحی از کل مخارج خانوار در بیشتر اقتصادهای پیشرفته بالاتر از میانگین بلندمدت بوده و در بازارهای در حال توسعه نیز همچنان در حال افزایش است.
پیش‌بینی می‌شود صنعت گردشگری در کوتاه‌مدت از رشد اقتصاد جهانی پیشی بگیرد و بسیاری از صنایع دیگر را پشت سر بگذارد. براساس برآوردهایWTTC، در دهه آینده میانگین رشد سالانه صنعت سفر و گردشگری حدود ۵/۳درصد خواهد بود در حالی‌که رشد اقتصادی جهانی حدود ۵/۲درصد برآورد می‌شود. اگر این روند ادامه یابد تا سال۲۰۳۵، صنعت گردشگری بیش از ۱۶تریلیون دلار درآمد ایجاد خواهد کرد و نزدیک به ۱۲درصد تولید ناخالص داخلی جهان را به خود اختصاص می‌دهد.
رشد سریع طبقه متوسط در آسیا و اقیانوسیه یکی از موتورهای محرک این تحول است. در پنج سال آینده حدود ۱۵۰میلیون خانوار جدید به طبقه‌ای خواهند پیوست که توانایی مالی سفرهای بین‌المللی دارند. از این میان بیش از ۱۱۰میلیون خانوار در آسیا هستند و حدود ۴۰درصد آنها در چین. با وجود کندی نسبی رشد اقتصادی این کشور، چینی‌ها تا سال۲۰۳۰ همچنان ۲۷درصد از کل رشد هزینه‌های سفر بین‌المللی جهان را به خود اختصاص خواهند داد.
ایران می‌تواند از این روند منطقه‌ای بیشترین بهره را ببرد. رشد سفرهای میان‌مرزی در آسیا و افزایش طبقه متوسط در کشورهای همسایه فرصتی استثنایی برای جذب گردشگران تازه‌وارد ایجاد کرده است. تقویت زیرساخت‌های حمل‌ونقل، ساده‌سازی صدور ویزا و بازاریابی هدفمند در چین، هند و کشورهای خلیج فارس می‌تواند سهم ایران را در این بازار در حال رشد افزایش دهد. با این همه استفاده از این ظرفیت موجود در گرو رفع چالش‌های دیپلماتیک، تحریم‌ها و مقابله موثر با ایران هراسی موجود در رسانه‌های بین‌المللی است.
تجربه‌محوری، چهره جدید گردشگری
پس از همه‌گیری کرونا ترجیح جهانی گردشگران از «دیدن» به «تجربه کردن» تغییر کرده است. براساس تحقیقات مسترکارت در فوریه۲۰۲۵، نزدیک به ۹۰درصد از مصرف‌کنندگان اروپایی گفته‌اند در سال‌جاری به‌دنبال سفرهای غنی‌تر از نظر تجربه هستند.
گردشگران به جای بازدید صرف از جاذبه‌ها، اکنون می‌خواهند با مردم محلی تعامل کنند، غذاهای بومی بچشند و فرهنگ و سبک زندگی مقصد را لمس کنند. همین تغییر باعث شده بسیاری از کشورها به سمت توسعه گردشگری فرهنگی و مشارکت جوامع محلی حرکت کنند.
رویدادهای تفریحی به‌ویژه موسیقی و ورزش نیز سهم بزرگی در تحریک تقاضای سفر دارند. طبق داده‌هایTourism Economics، بیش از نیمی از فعالان گردشگری جهان، رویدادهای زنده را یکی از مهم‌ترین فرصت‌های رشد صنعت در سال۲۰۲۵ دانسته‌اند. رشد سالانه صنعت رویدادهای زنده در پنج سال آینده حدود ۶درصد پیش‌بینی شده است. کنسرت‌های بزرگی همچون تور «اِراس» تیلور سوئیفت با بیش از ۱۰میلیون تماشاگر و تور جهانی «اِیسیز» که قرار است در ۱۳کشور برگزار شود، نمونه‌ای از این موج جهانی هستند.
در ایران نیز تمایل به رویدادهای زنده فرهنگی، موسیقیایی و ورزشی رو به افزایش است اما نبود زیرساخت‌های حرفه‌ای برگزاری رویدادهای بین‌المللی و محدودیت‌های صدور مجوز، مانع شکوفایی این بخش شده است. اگر ایران بتواند برگزاری فستیوال‌های فرهنگی، موسیقی نواحی یا جشنواره‌های گردشگری را در شهرهای تاریخی خود نهادینه کند، می‌تواند به مقصدی جذاب برای گردشگران تجربه‌محور آسیایی بدل شود. شهرهایی مانند شیراز، یزد، اصفهان و تبریز ظرفیت بالایی برای این نوع گردشگری دارند.
فناوری، موتور نوآوری در سفر
تحول دیجیتال وجه تازه‌ای از سفر را رقم زده است. فناوری‌هایی چون هوش‌مصنوعی و واقعیت افزوده حالا از برنامه‌ریزی سفر تا تجربه مقصد را دگرگون کرده‌اند.
فرودگاه‌ها و هتل‌ها در سراسر جهان به‌سرعت در حال استفاده از فناوری تشخیص چهره برای کاهش زمان انتظار هستند. طبق نتایج یک نظرسنجی جهانی، بیش از ۶۰درصد از مسافران با استفاده گسترده‌تر از فناوری‌های هوشمند در صورت بهبود فرآیندها (مثلا کنترل گذرنامه یا پذیرش هتل) موافق هستند.
از سوی دیگر فناوری‌های واقعیت مجازی (VR) و واقعیت ترکیبی (MR) تجربه‌ای نو برای گردشگران فراهم کرده‌اند. پلتفرم‌های جدید تورهای زنده در بیش از ۳۰شهر جهان را به‌صورت مجازی ارائه می‌کنند و موزه‌هایی مانند لوور نیز بازدیدکنندگان را به دنیایی غوطه‌ور در تجربه چندحسی می‌برند.
پیشرفت در هوش‌مصنوعی هم مسیر تصمیم‌گیری گردشگران را تغییر داده است. از گفت‌وگوهای شخصی‌سازی‌شده در پیام‌رسان‌ها تا پیشنهادهای هوشمند در اپلیکیشن‌ها، فناوری اکنون در همه مراحل سفر- از رویاپردازی تا اشتراک تجربه- حضور دارد.
صنعت گردشگری ایران هنوز در مراحل ابتدایی تحول دیجیتال است اما ظرفیت بالایی برای توسعه فناوری دارد. طراحی اپلیکیشن‌های بومی راهنمای هوشمند، تورهای واقعیت افزوده در بناهای تاریخی و حتی پلتفرم‌های رزرو آنلاین بومی می‌تواند تحولی اساسی ایجاد کند. حمایت از استارتاپ‌های گردشگری و ایجاد زیرساخت داده از سوی وزارت میراث فرهنگی می‌تواند گام نخست برای ورود ایران به عرصه گردشگری فناورانه قلمداد شود.
چالش‌ها؛ از تورم تا محیط‌زیست
هرچند مسیر بلندمدت رشد صنعت سفر مثبت ارزیابی می‌شود اما خطرات اقتصادی و زیست‌محیطی آن را تهدید می‌کند. تورم جهانی کاهش یافته ولی همچنان بالاست و فشار هزینه‌ها بر خانوارها ادامه دارد. طبق پژوهش‌های اخیر Tourism Trends Survey، بیش از ۴۰درصد از گردشگران «هزینه» را مهم‌ترین عامل بازدارنده سفر می‌دانند. حدود نیمی از آنها نیز گفته‌اند در طول سفرهای خود هزینه‌ها را به طور فعال کنترل می‌کنند.
از سوی دیگر افزایش مالیات‌ها، هزینه نیروی کار و تعرفه‌های جدید تجاری موجب افزایش هزینه‌های عملیاتی شرکت‌های گردشگری شده است. در عین حال محدودیت‌های مهاجرتی در کشورهایی مانند آمریکا و بریتانیا باعث کمبود نیروی کار در بخش گردشگری شده است. طبق نظرسنجی استاتیستا و بوکینگ‌دات‌کام، ۴۷درصد مدیران صنعت هتلداری اروپا گفته‌اند در یافتن نیروی کار ماهر مشکل دارند اما یکی از مهم‌ترین چالش‌های نوظهور، تغییرات اقلیمی است. افزایش دمای زمین و بروز پدیده‌هایی مانند گرمای شدید و آتش‌سوزی، مسیر سفرها را تغییر داده است. گردشگران اروپایی اکنون بیشتر به سمت مقاصد خنک‌تر شمالی مانند سوئد، نروژ و فنلاند می‌روند در حالی‌که تقاضا برای مقاصد سنتی مدیترانه‌ای کاهش یافته است.
همزمان حساسیت زیست‌محیطی گردشگران رو به افزایش است. شش نفر از هر ۱۰نفر سفر را فعالیتی با اثر منفی بر محیط‌زیست می‌دانند، هرچند هنوز حاضر نیستند برای سفر سبز هزینه بالاتری بپردازند.
ایران نیز با چالش‌های مشابهی مواجه است. فرسایش منابع طبیعی، بحران آب و آلودگی محیطی می‌تواند گردشگری داخلی و خارجی را در سال‌های آینده تهدید کند. در مقابل ایران با برنامه‌ریزی دقیق می‌تواند از مزیت فصلی خود بهره ببرد. تغییر الگوی آب‌و‌هوا می‌تواند به معنای افزایش سفر در فصل‌های بهار و پاییز باشد؛ زمانی که شرایط اقلیمی ایران از بسیاری از کشورهای همسایه مطلوب‌تر است.
سیاستگذاری در حوزه گردشگری پایدار، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های سبز و آموزش جوامع محلی برای حفظ منابع طبیعی کلید موفقیت آینده است.
فرصت طلایی برای بازنگری در سیاست گردشگری ایران
جهان در حال حرکت به سوی نوعی اقتصاد تجربه محور است که در آن سفر نه‌تنها وسیله‌ای برای تفریح بلکه ابزاری برای یادگیری، تعامل فرهنگی و رشد اقتصادی محسوب می‌شود. سهم گردشگری از اقتصاد جهانی در حال افزایش است و فناوری تجربه و پایداری زیست‌محیطی سه محور اصلی آن هستند.
برای ایران این روند جهانی یک هشدار و یک فرصت است. هشدار از آن جهت که عقب‌ماندن از موج دیجیتال و تغییرات رفتاری گردشگران می‌تواند کشور را از بازارهای بین‌المللی حذف کند و فرصت از آن رو که ایران با دارا بودن تنوع فرهنگی، تاریخی و طبیعی بی‌نظیر می‌تواند یکی از مقصدهای برتر «گردشگری اصیل و تجربی» در منطقه باشد.
اگر سیاستگذاران بتوانند ترکیبی از نوآوری فناورانه، توسعه پایدار و دیپلماسی گردشگری فعال را در دستور کار قرار دهند، اقتصاد گردشگری ایران نه‌تنها می‌تواند از تحریم‌ها و محدودیت‌های سیاسی عبور کند بلکه به یکی از موتورهای رشد اقتصادی کشور تبدیل خواهد شد، همانگونه که اکنون در اقتصاد جهانی در حال رخ دادن است.
