میراث ساسانی در مسیر جهانی شدن
جهان صنعت- دیوار بزرگ گرگان، این سازه عظیم و پیچیده دفاعی که در شمال ایران و استان گلستان واقع شده، یکی از شاخصترین آثار نظامی جهان باستان بهشمار میآید. طول این دیوار بیش از ۲۰۰کیلومتر است و مسیر آن از سواحل شرقی دریای کاسپین آغاز و با عبور از دشت گرگان و دامنههای شمالی رشتهکوه البرز تا مناطق شرقی استان امتداد مییابد. این دیوار، یکی از طولانیترین دیوارهای دفاعی جهان محسوب میشود و از نظر انسجام معماری، وسعت و نظام دفاعی نمایانگر توان مهندسی و سازماندهی نظامی دوره ساسانی است.
دیوار بزرگ گرگان که در منابع تاریخی به «مار سرخ» نیز شناخته میشود، فراتر از یک سازه دفاعی ساده است و مجموعهای شامل دیوار، خندق، ۴۶قلعه نظامی، سازههای آبی، پلها، کورههای آجرپزی و مسیرهای ارتباطی را در بر میگیرد. این مجموعه نشاندهنده مدیریت منابع، مهندسی پیشرفته و برنامهریزی دفاعی دقیق حکومت ساسانی بهویژه در دوران خسرو اول معروف به خسرو انوشیروان است.
مطالعات و کاوشهای علمی دیوار از دهه ۵۰خورشیدی آغاز شد و نخستین کاوشها توسط دکتر کیانی انجام شد که زمینه شناخت اولیه دیوار و قلعههای وابسته به آن و تدوین کتاب «دشت گرگان» را فراهم کرد. پس از وقفهای در دوران پس از انقلاب، از دهه ۷۰ و ۸۰ خورشیدی، پژوهشها با گسترهای وسیعتر و پیمایش کامل مسیر دیوار آغاز شد و فصل جدیدی از شناخت این اثر تاریخی رقم خورد. کاوشها تحت سرپرستی دکتر جبرئیل نوکنده، رییس موزه ملی ایران انجام شد و اطلاعات دقیقی از ساختار معماری دیوار و قلعهها به دست آمد.
در طول این پژوهشها، بقایای آتشکدهای ساسانی نیز کشف شد که اهمیت آئینی و مذهبی دیوار را بهوضوح نشان میداد و شبیه آتشکده کلنگتپه است که پیشتر توسط باستانشناسان فرانسوی کشف شده بود. پس از آن، همکاریهای بینالمللی با دانشگاههای ادینبورگ و دورهام انگلستان آغاز شد تا مطالعات با بهرهگیری از فناوریهای نوین و پژوهشهای ژئوفیزیکی پیشرفته ادامه یابد. این اقدامات به اثبات تعلق دیوار به دوران ساسانی و قرن پنجم و ششم میلادی کمک کرد و نقش خسرو انوشیروان در ساخت این سازه عظیم تثبیت شد.
یکی از مهمترین ویژگیهای دیوار بزرگ گرگان، سازههای آبی و پلهای عبور جریان آب از زیر دیوار است که نشاندهنده دانش پیشرفته مهندسی هیدرولیک در دوران ساسانی است. همچنین تغییر مسیر رودخانهها و ایجاد بسترهای مقاوم با آجر و ملات ساروج، بیانگر دقت و تدبیر مهندسی در محافظت از سازه است. در امتداد دیوار ۴۶قلعه شناسایی شده که برخی از آنها تا ۲۰هکتار وسعت دارند و کاوشها در قلعههای دو هکتاری، شواهدی از اتاقهای سربازان، انبارها، آشپزخانهها و زندگی روزمره حدود ۳۰هزار سرباز را ارائه کرده است. موادغذایی مانند گندم، عدس، عسل، گردو و انواع گوشت در خمرههای بزرگ ذخیره میشده است و تصویری کامل از توان لجستیکی و آمادگی نظامی دوران ساسانی ترسیم میکند.
دیوار بزرگ گرگان نهتنها یک سازه دفاعی است بلکه نتیجه مدیریت منابع و سیاستهای بلندمدت حکومت ساسانی است. ساسانیان برای ساخت دیوار نیاز به سوخت فراوان داشتند و درختان بسیاری قطع شد اما همزمان دستور کاشت درختان جایگزین نیز صادر شد که نشاندهنده نگرش پایدار و تدبیر محیطزیستی آنان بود. این دیوار در برابر تهدیدهای اقوام مهاجم از شمال، ترکستان، آسیایمیانه و قفقاز، ساخته شد و ادامه سیاست دفاعی مشابه دیوار دربند قفقاز بود.
در سالهای اخیر، باوجود آسیبهای ناشی از گذر زمان و برداشت آجرهای دیوار برای ساختوساز، دیوار بزرگ گرگان همچنان نمادی باشکوه از تمدن ایران باستان محسوب میشود. انتشار سه جلد کتاب علمی به زبان انگلیسی و ترجمه بخشهایی از آن به فارسی، مستندات علمی کافی برای ثبت جهانی دیوار را فراهم کرده است. ایکوموس و یونسکو نیز محتوای علمی و ارزش تاریخی دیوار را تایید کردهاند و پرونده آن در مسیر نهایی ثبت جهانی قرار دارد.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی دیوار بزرگ گرگان اعلام کرده است که با تامین بودجه و منابع، فصلهای جدید کاوش میتواند به کشف اطلاعات بیشتر و روشنتر شدن بخشهای مختلف دیوار منجر شود. همزمان، برنامهریزی برای ایجاد مسیر گردشگری دیوار در دستور کار است که این سازه عظیم را به یکی از مقاصد مهم گردشگری فرهنگی و تاریخی ایران تبدیل خواهد کرد.
با ثبت جهانی دیوار بزرگ گرگان نهتنها ارزش تاریخی و فرهنگی ایران باستان حفظ میشود بلکه فرصت توسعه گردشگری پایدار و بهرهبرداری از ظرفیتهای اقتصادی و فرهنگی این اثر نیز فراهم خواهد شد. این اقدام میتواند دیوار بزرگ گرگان را از یک اثر تاریخی ملی به یک میراث جهانی و نمادی از مهندسی و سازماندهی پیشرفته ساسانیان تبدیل کند و نسلهای آینده را با یکی از شاهکارهای تمدنی ایران باستان آشنا کند.
منبع: ایلنا
