مسیریابی توسعه گردشگری حلال در ایران
جهان صنعت-گردشگری حلال یکی از حوزه‌های رو به رشد صنعت حلال شمرده می‌شود که در سال‌های اخیر رشد قابل ملاحظه‌ای داشته است.
این نوع گردشگری به مسافران مسلمان اجازه می‌دهد با رعایت اصول و ارزش‌های اسلامی، از سفرهای خود لذت ببرند. ایران به عنوان یکی از کشورهای اسلامی با تاریخ و فرهنگ غنی، ظرفیت‌های بالایی در این حوزه دارد.
گردشگری حلال می‌تواند به عنوان یک منبع درآمد مهم برای ایران عمل کند. با جذب گردشگران مسلمان نه‌تنها درآمدزایی افزایش می‌یابد بلکه فرصت‌های شغلی جدیدی نیز ایجاد می‌شود.
برای بررسی بیشتر و دقیق‌تر جایگاه و اهمیت گردشگری حلال و نیز تاثیری که این نوع از گردشگری می‌تواند بر اقتصاد ایران داشته باشد، گفت‌وگویی را با احسان میراب‌زاده‌اردکانی، پژوهشگر و مولف حوزه گردشگری انجام دادیم که مشروح آن در پی می‌آید.
در حال حاضر چه خدماتی در زمینه گردشگری حلال در کشور ارائه می‌شود و سطح خدمات ارائه شده را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در ادبیات علمی صنعت گردشگری، «گردشگری حلال» یک محصول و خط مشی جدید مبتنی بر اسلام به عنوان دومین دین بزرگ جهان است که با افزایش سفرهای بین‌المللی مسلمانان و رشد کشورهای مسلمان گردشگرپذیر شکل گرفته است بنابراین ذی‌نفعان خط مشی گردشگری حلال، از یک‌سو کشورهای مسلمان گردشگرفِرِست و از سوی دیگر، کشورهای مسلمان گردشگرپذیر هستند.
تجربه کشورهای مسلمان و پیشرو گردشگری در جنوب خلیجفارس، مالزی، ترکیه، اندونزی، مصر، تونس و… در حدود سه دهه گذشته نشان می‌دهد که سیاست یا خط مشی عمومی «گردشگری حلال» برخلاف تصور عموم مبنی بر اینکه شاید (این نوع از گردشگری) مانعی برای گردشگری بین‌المللی باشد و ذی‌نفعانی فقط از میان مسلمانان داشته باشد، برعکس، به عنوان یک خطمشی جدید، خلاقانه و مبتنی بر تنوع فرهنگی اتفاقا مورد پسند جامعه غیرمسلمان در گردشگری بین‌المللی قرار گرفته و استانداردهای جهانی خود را هم طی این سال‌ها پیدا کرده است.
هرچند آنطور که مشکینی در «مصطلحات الفقه» می‌گوید «حلال» در مقابل حرام است؛ به‌معنای آنچه از نظر شرع و عقل، روا و جایز است و در لغت به‌معنای «بازکردن گِره» است اما بنده بر این باورم که شنیدن عبارت «گردشگری حلال» برای یک گردشگر بین‌المللی غیرمسلمان معنای امنیت، سلامت، خانواده محور بودن و آزادی مشروع را به ذهن می‌آورد و محدودیت‌های آن، بار منفی برای گردشگری ندارد بلکه نشان‌دهنده نوع خاصی از گردشگری است اما معنای مثبتی که از دیدن عبارت «گردشگری حلال» در ذهن می‌نشیند را باید مرهون تلاش‌های بی‌وقفه، نگاه علمی، سیاست تساهل و تسامح و رویکرد آینده‌پژوهانه کشورهای مسلمان و پیشرو در گردشگری نظیر امارات‌متحده‌عربی، ترکیه، مالزی، عربستان سعودی و… دانست و ما نمی‌توانیم ادعا کنیم که سهمی در آن داریم.
متاسفم بگویم که ما در گردشگری حلال، خطمشی عمومی مبتنی بر نگاه علمی و عرف کشورهای گردشگرپذیر اسلامی و استانداردهای جهانی نداریم و آنچه در کشور ما ارائه می‌شود از نوع «انفعال» و «افراط» است.
در ایران اجزایی از گردشگری حلال وجود دارد اما نه براساس عرف و تجربه موفق کشورهای مسلمان گردشگرپذیر است و نه براساس داده‌های علمی و استانداردهای جهانی گردشگری حلال.
سطح خدمات، غیررقابتی و فاقد یکپارچگی نهادی و کیفیت بین‌المللی است و گاه حتی ضد گردشگری عمل می‌کند. درحقیقت، ایراد در کشور ما به «گردشگری حلال» نیست بلکه ایراد به برداشت، خط‌مشی‌گذاری و اجرا باز می‌گردد.
به عنوان مثال مهم‌ترین مولفه‌های گردشگری حلال در کشور ما عبارتند از: خدمات اقامتی ۱۰۰درصد بدون مشروبات الکلی، سرو خوراک و نوشیدنی حلال، امکان انجام واجبات دینی در هتل‌ها یا مراکز گردشگری، تفکیک ۱۰۰درصدی فضاهای خدماتی به‌ویژه در گردشگری ساحلی برای خانواده‌ها (البته با ضعیف‌ترین امکانات)، محدودیت موسیقی در رستوران‌ها و کافه‌ها، ممنوعیت فعالیت رستوران‌ها و کافه‌ها در ماه مبارک رمضان و…
درحالی‌که براساس اصل «ما مِن عامٍ الّا و لهُ خُصّه» به معنای اینکه «هیچ قانونی نیست مگر اینکه استثنا برمی‌دارد» می‌توان برای گردشگری حلال متناسب با عرف جامعه ایرانی خط مشی‌گذاری کرد، چنانکه کشورهای مسلمان و پیشرو گردشگری قبلا چنین کرده‌اند و موفق هم بوده‌اند و هیچ‌کدام از مولفه‌های گردشگری حلال، مانعی بر سر گردشگری در این کشورها نشده بلکه برعکس تبدیل به یک ویژگی شده است که مورد احترام گردشگران بین‌المللی قرار گرفته است اما این موفقیت بدون نگاه علمی و سیاست توام با تساهل و تسامح و بازتعریف آزادی‌های اجتماعی و برنامه‌ریزی به دست نیامده و نمی‌آید.
تحریم و نگاه صفر و صدی که در کشور ما حاکم است؛ عدم بهره‌گیری از نخبگان و متخصصان علمی در خط مشی‌گذاری‌های دولتی و عدم درک از آینده و تحولات جهان، مانعی بر سر راه تحقق گردشگری حلال در سطح جهانی است. تحقق گردشگری حلال و بهره‌گیری از ظرفیت‌های بسیار آن، یعنی تغییر در بسیاری از سیاست‌ها و خط‌مشی‌ها که باید اذعان کنم مشخص نیست که واقعا چقدر ممکن باشد.
آیا در حال حاضر گواهینامه‌ها یا استانداردهای حلال داخلی یا بین‌المللی در زمینه گردشگری حلال در ایران طرف توجه قرار داشته و استفاده می‌شود؟
اطلاعات دقیق و روشن در این خصوص را می‌توان از طریق موسسه جهانی حلال دریافت کرد اما در یک نگاه کلی باید بگویم در کشور ما (دریافت گواهینامه‌ها و اخذ استانداردها) در سطح عام برای خدمات گردشگری رایج نیست. این درحالی است که کشورهایی مانند مالزی، امارات‌متحده‌عربی، ترکیه و اخیرا عربستان سعودی دارای نظام ملی گواهینامه حلال با پشتوانه بین‌المللی هستند. در ایران این امر به سیاستگذاری و تدوین خطمشی دولتی مبتنی بر استانداردهای علمی و عرف کشورهای مسلمان گردشگرپذیر نیاز دارد. در حقیقت نیاز دارد که به یکی از اولویت‌های خط مشی‌گذاری در نظام تصمیم‌گیری و سیاستگذاری تبدیل شود.
از نگاه شما بزرگ‌ترین موانع حال حاضر در زمینه گردشگری حلال در کشور چیست؟ وضعیت قوانین، مالیات و مواردی از این دست را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا نیاز به بازنگری در قوانین مرتبط با گردشگری حلال در کشور وجود دارد؟
چنانچه بخواهیم به موانع اصلی توسعه گردشگری حلال در ایران اشاره داشت باید گفت این موارد عبارتند از:
– نبود سیاستگذاری یا خط مشی‌گذاری منسجم ملی و بین‌بخشی بین دستگاه‌های مختلف (وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان ملی استاندارد ایران، وزارت کشور، صداوسیما و…)
– عدم توجه به شایسته سالاری در انتخاب مدیران و کارشناسان بدنه دولت ازجمله در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی که منجر به عدم ارتباط موثر آنها با دانشگاه و متخصصان می‌شود. این نظام نادرست گزینش و نظارت بر منابع انسانی در دولت، منجر به تصاحب پست‌های دولتی توسط کسانی شده که اغلب چون اشراف به ادبیات علمی و پژوهشی حوزه تخصصی خود ندارند، درنتیجه فاقد خلاقیت و شجاعت و استدلال مناسب برای خط مشی‌گذاری و تعیین راهبردهای دولتی هستند و در مباحث چالش برانگیزی چون گردشگری حلال، قدرت قانع کردن دیگر بخش‌های حاکمیت را ندارند.
– نبود قوانین شفاف و مدرن در حوزه برندینگ حلال
– ضعف نظام ارزیابی کیفیت و استانداردسازی خدمات
نقش گردشگری حلال را در دیپلماسی اقتصادی و افزایش صادرات غیرنفتی کشور چگونه می‌بینید؟ آیا گردشگری حلال را می‌توان به عنوان یک زمینه شایان توجه در اقتصاد ایران در نظر گرفت؟
گردشگری حلال بدون تردید یکی از موثرترین ابزارهای دیپلماسی نرم و ارزآوری و کارآفرینی برای ایران است. پیونددهنده فرهنگ، دین و تجارت است و می‌تواند در تقویت برند ملی ایران در جهان نقش داشته باشد، همچنین گردشگری حلال موجب افزایش صادرات کالاها و خدمات فرهنگی، صنایع غذایی، صنایع دستی و هنرهای سنتی می‌شود.
در واقع گردشگری حلال نه‌فقط یک بازار بلکه یک ظرفیت تمدنی و دیپلماتیک برای ایران خصوصا در جهان اسلام است اما بازهم به مقوله تحریم می‌رسیم و لزوم دوستی با جهان و بازتعریف منافع ملی.
به عنوان مثال کافه‌های ایران در مهمان‌نوازی و گردشگری خوراک و نوشیدنی به مرحله‌ای رسیده‌اند که به‌راحتی می‌توانند در ذهن تک‌تک گردشگران غیرمسلمان، تجربه‌ای منحصربه‌فرد و ایرانی مبتنی بر «گردشگری حلال» را خلق کنند و این، برگ برندهای برای آنهاست.
اگر روزی درهای ایران به روی گردشگران بین‌المللی کاملا باز شود و اثری از تحریم نباشد و برندهای ایرانی بتوانند به راحتی جهانی شوند، آنگاه خواهید دید که صنعت خوراک و نوشیدنی ایران می‌تواند ترکیه را در زمانی کوتاه پشت سر بگذارد، هرچند در مقوله اقامت هنوز راه درازی در پیش است.
به نظر شما ایران باید چه اقداماتی برای جذب گردشگر از بازارهای جهانی حلال مانند مالزی، اندونزی و کشورهای حاشیه خلیجفارس انجام دهد؟
چنانچه بخواهیم به صورت تیتروار به این مجموعه فعالیت‌های لازم جهت جذب گردشگران حلال اشاره داشته باشیم باید گفت مجموعه اقداماتی که می‌توان انجام داد شامل این موارد است:
– رفع تحریم‌های بین‌المللی، رفع ایران هراسی، تدوین خط مشی عمومی گردشگری حلال و راهبردهای اجرایی و بازاریابی حلال
– تسهیل ویزا و سفر گروهی برای گردشگران حلال
– شرکت در نمایشگاه‌ها و اجلاس‌های گردشگری حلال مانند MIHAS در مالزی یا Halal Expo در ترکیه و شرکت فعال در تمام نمایشگاه‌های جهانی به ویژه در خاورمیانه
– امضای تفاهمنامه‌های دوجانبه با کشورهای مسلمان برای توسعه تبادلات گردشگر
– تاسیس نمایندگی‌های گردشگری ایران در کشورهای مسلمان.
چه انتظاراتی از دولت و نهادهای حاکمیتی برای توسعه گردشگری حلال وجود دارد؟ آیا سند یا نقشه راهی برای توسعه گردشگری حلال تدوین شده است؟
اصل انتظارات از دولت و نهادهای حاکمیتی در خط مشی‌گذاری و تعیین راهبردهاست. تا امروز سند جامع گردشگری حلال در ایران به‌صورت رسمی و در قالب یک خط مشی عمومی منتشر نشده و در فهرست اولویت‌ها نیز قرار ندارد و همانطور که قبلا عرض کردم آنچه داریم، بیشتر حرکت‌های جزیره‌ای و یا طرح‌های اولیه‌ای در حد نمایش است.
از نگاه شما به عنوان یک پژوهشگر حوزه گردشگری، نوآوری و فناوری تا چه میزان در روند توسعه گردشگری حلال نقش دارد یا می‌تواند محل اثر باشد؟
واضح است که بدون فناوری نمی‌توان گردشگری و ازجمله گردشگری حلال را گسترش و توسعه داد.
باید اذعان داشت که استفاده از فناوری برای ردیابی زنجیره تامین غذایی حلال، نیازمند سرمایه‌گذاری هدفمند، استارتاپ‌های تخصصی و حمایت قانونی از نوآوران است.
