«مجازی»هایی که انرژی را می‌بلعند
جهان‌صنعت– اگرچه شدت مصرف انرژی در ایران بالاست اما آنچه این روند شتاب مصرف را نگران‌کننده کرده، محصول ثانوی از این انرژی است که عمدتا یا هدر می‌رود یا با ارزان‌ترین حالت ممکن صادر می‌شود؛ پدیده‌ای در گاز که حالا دولتی‌ها از آن به نام «گاز مجازی» یاد می‌کنند.
پس از آب مجازی، حالا نوبت گاز مجازی است که این روزها به کرات شنیده می‌شود. آب مجازی یعنی آبی که در محصولاتی مثل هندوانه یا خربزه به خارج از کشور صادر می‌شود؛ اتفاقی که در سال‌های گذشته محل انتقاد بسیاری از کارشناسان بوده است که به دولت‌ها توصیه می‌کنند، در رعایت الگوی کشت و حفظ آب صادرات آب مجازی را به دقت رصد کنند. این موضوع حالا برای گاز هم اتفاق افتاده است. آنطورکه سعید توکلی، معاون وزیر نفت می‌گوید: «شدت مصرف انرژی در گلخانه‌ها بالاتر از استانداردهای جهانی است و به‌دلیل پایین بودن قیمت انرژی قیمت تمام‌شده محصول پایین می‌آید، این موضوع باعث ایجاد پدیده‌ای به نام «گاز مجازی» یا «گاز پنهان» می‌شود، مشابه همان مفهوم «آب مجازی» در محصولات کشاورزی؛ به این معنا که با مصرف بیش از حد انرژی ارزان، محصول صادر می‌شود بدون آنکه انگیزه‌ای برای بهینه‌سازی مصرف وجود داشته باشد.»
براساس گزارش‌های بین‌المللی، شدت مصرف انرژی در ایران تقریبا سه برابر میانگین جهانی است. درواقع برای تولید هر واحد محصول یا خدمات، چندین برابر بیشتر از سایر کشورها انرژی مصرف می‌شود.
در بخش کشاورزی که سهم قابل‌توجهی از اقتصاد و اشتغال کشور را تشکیل می‌دهد، این مشکل بیش از سایر حوزه‌ها به چشم می‌آید. واحدهای گلخانه‌ای، مرغداری‌ها، دامداری‌ها و صنایع تبدیلی وابسته به کشاورزی، همگی جزو بخش‌هایی هستند که حجم عظیمی از گاز طبیعی، برق و فرآورده‌های نفتی را با راندمان پایین مصرف می‌کنند.
گلخانه‌ها اگرچه الگویی از کشاورزی نوین و بهره‌وری بالا باید باشند اما در ایران به‌دلیل ارزان بودن انرژی، بسیاری از گلخانه‌ها از تجهیزات سنتی و غیراستاندارد استفاده می‌کنند.
به‌گفته کارشناسان انرژی درحالی‌که در کشورهای اروپایی با بهره‌گیری از سیستم‌های پیشرفته گرمایش، سرمایش و عایق‌بندی، مصرف انرژی در گلخانه‌ها به حداقل می‌رسد، در ایران مصرف گاز برای هر مترمربع گلخانه چندین برابر استاندارد جهانی است.
این مصرف بالا، با توجه به یارانه سنگین انرژی در کشور باعث می‌شود قیمت تمام‌شده محصول به طور مصنوعی پایین بیاید. به این ترتیب وقتی محصول به بازارهای خارجی صادر می‌شود، در حقیقت بخشی از منابع گازی کشور بهصورت گاز مجازی همراه محصول از مرزها خارج می‌شود.
تهدیدهای خاص گاز مجازی
توکلی با بیان اینکه ۷۳ تا ۷۴درصد از سبد انرژی کشور به گاز طبیعی وابسته است، می‌گوید: در هیچ نقطه‌ای از جهان چنین سهمی برای گاز دیده نمی‌شود. حدود ۸۰ تا ۸۳درصد سوخت نیروگاه‌های کشور نیز از گاز تامین می‌شود درحالی‌که میانگین جهانی تنها ۲۰ تا ۲۳درصد است. وی افزود که این وابستگی، تهدیدهای خاصی دارد و در صورت هرگونه اختلال در تامین گاز، بخش بزرگی از صنایع و مصرف‌کنندگان خانگی تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند.
به گفته معاون وزیر نفت، تنوع‌بخشی به سبد انرژی و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، استفاده از نیروگاه‌های اتمی و همچنین بهره‌گیری از سوخت‌های جایگزین، راهکارهای کلیدی برای کاهش این وابستگی است.
او در ادامه با اشاره به تجربه چین گفت: «چین با وجود آنکه بخش زیادی از انرژی خود را از زغال‌سنگ تامین می‌کند اما با مدیریت هوشمندانه و سخت‌گیری‌های زیست‌محیطی توانسته تعادل لازم را ایجاد کند.»
توکلی در بخش دیگری از سخنان خود به آمار مصرف گاز در کشور اشاره کرد و افزود: «سالانه بیش از ۳۶ تا ۳۷درصد گاز کشور به صنایع و تقریبا همین میزان به نیروگاه‌ها اختصاص می‌یابد؛ حدود ۲۵درصد نیز در بخش خانگی مصرف می‌شود. اگر وابستگی نیروگاه‌ها به گاز کاهش یابد، می‌توان با افزایش راندمان یا استفاده از منابع جایگزین، بخش مهمی از مصرف را مدیریت کرد.»
وی با تاکید بر لزوم افزایش راندمان نیروگاه‌ها و تجهیزات صنعتی اظهار داشت: در برنامه هفتم توسعه تکالیفی برای بهبود بازدهی تعیین شده است. همچنین توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر یکی از اولویت‌های دولت چهاردهم است.
توکلی در ادامه به موضوع مصرف گاز در بخش خانگی پرداخت و گفت: «در اوج سرما، حدود ۷۰ تا ۸۰درصد از مصرف گاز به گرمایش اختصاص دارد. با رعایت مقررات ملی ساختمان، از جمله عایق‌بندی، استفاده از پنجره‌های دوجداره و تجهیزات با راندمان بالا می‌توان بخش زیادی از این مصرف را کاهش داد و ظرفیت گاز را برای تولید و توسعه صنعتی آزاد کرد.»
معاون وزیر نفت درباره پدیده «گاز مجازی» توضیح می‌دهد: در کشور ما شدت مصرف انرژی در گلخانه‌ها و برخی واحدهای کشاورزی و صنعتی بالاتر از استاندارد جهانی است. این موضوع موجب شده که محصولات با انرژی ارزان تولید و به بازارهای خارجی صادر شوند، بدون اینکه انگیزه‌ای برای بهینه‌سازی مصرف وجود داشته باشد. مشابه مفهوم آب مجازی در کشاورزی، اینجا هم با نوعی هدررفت منابع مواجه هستیم.
او اضافه می‌کند: این مساله تنها به گلخانه‌ها محدود نمی‌شود و در مرغداری‌ها و سایر واحدهای تولیدی نیز دیده می‌شود. بنابراین لازم است انرژی در جای درست و بهصورت بهینه مصرف شود تا از منابع ملی حفاظت شود.
به گفته معاون وزیر نفت، وزارت نفت و شرکت ملی گاز ایران با جدیت موضوع تنوع‌بخشی سبد انرژی، استانداردسازی صنایع و جلوگیری از صادرات گاز مجازی را دنبال می‌کنند و این مسیر به‌عنوان یک ضرورت ملی ادامه خواهد یافت.
کشاورزی؛ متهم ردیف اول مصرف انرژی
در جدول سهم بخش‌های مختلف از آب و برق گرفته تا گاز و فرآورده‌هایی مثل گازوئیل، بخش کشاورزی همیشه جزو ردیف‌های اول است. بیش از ۹۰درصد آب مصرفی کشور خرج بخش کشاورزی می‌شود. مصرف برق چاه‌های کشاورزی هم جزو بخش‌های پرمصرف برق است و متقابلا چاه‌های کشاورزی بعد از برق، گازوئیل مصرف می‌کنند که مجموعه این مصارف، کشاورزی در ایران را پرهزینه کرده است.
بخش دیگری که مصرف انرژی بالایی دارد، مرغداری‌ها و دامداری‌ها هستند. این واحدها برای گرمایش سالن‌ها، تهویه، روشنایی و نگهداری تجهیزات سرمایشی و گرمایشی، حجم زیادی از برق و گاز مصرف می‌کنند.
در شرایطی که قیمت سوخت در ایران پایین است، مدیران واحدهای تولیدی کمتر انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری در بهینه‌سازی یا استفاده از تجهیزات کم‌مصرف دارند. در نتیجه تولید مرغ و تخم‌مرغ با هزینه انرژی ارزان انجام می‌شود و محصول نهایی با قیمتی پایین‌تر از ارزش واقعی انرژی مصرف‌شده به دست مصرف‌کننده داخلی یا بازارهای صادراتی می‌رسد.
به‌گفته کارشناسان، اگر ارزش واقعی انرژی مصرف‌شده در این محصولات محاسبه شود، قیمت صادراتی آنها دیگر چندان رقابتی نخواهد بود اما چون هزینه انرژی عملا به دوش دولت و یارانه‌های عمومی است، «گاز پنهان» به شکل نامرئی از کشور خارج می‌شود.
از سویی، مصرف انرژی در کشاورزی فقط به گلخانه‌ها و مرغداری‌ها محدود نمی‌شود. پمپ‌های آب برای آبیاری، ماشین‌آلات کشاورزی، صنایع تبدیلی مانند سردخانه‌ها و کارگاه‌های بسته‌بندی، همگی به برق و گاز نیاز دارند. در بسیاری از مناطق کشور، تجهیزات قدیمی و ناکارآمد همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرند و میزان مصرف آنها چند برابر دستگاه‌های مدرن و استاندارد است.
با وجود این، تولیدکنندگان انگیزه کمی برای تغییر وضعیت دارند چراکه هزینه انرژی در سبد هزینه‌ای آنها بسیار ناچیز است. این شرایط باعث شده که ایران عملا بخش بزرگی از منابع گازی خود را به‌شکل «مجازی» صادر کند؛ منابعی که می‌توانست با مصرف بهینه در داخل، به توسعه صنعتی یا افزایش رفاه عمومی کمک کند.
چه باید کرد؟
پدیده گاز مجازی که حالا باب هم شده، نشان‌دهنده یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصاد انرژی ایران است. پایین بودن قیمت انرژی و مصرف بالاتر از استاندارد سبب شده که محصولات کشاورزی و دامی ما حامل مقادیر زیادی انرژی پنهان باشند؛ انرژی‌ای که با قیمت ناچیز از کشور خارج می‌شود.
کارشناسان بر این باورند که اگر این روند ادامه یابد، نه‌تنها منابع ملی به هدر می‌رود بلکه اقتصاد کشور نیز از فرصت ارتقای بهره‌وری محروم خواهد شد.
به‌گفته آنها اصلاح تدریجی قیمت انرژی مهم‌ترین راهکار است به‌گونه‌ای‌که واقعی‌سازی قیمت حامل‌های انرژی، هرچند دشوار و پرهزینه است اما می‌تواند انگیزه‌ای قوی برای صرفه‌جویی و بهینه‌سازی ایجاد کند.
از طرفی اگر به‌جای پرداخت یارانه مستقیم به انرژی، دولت تسهیلات و وام‌های کم‌بهره برای تجهیز واحدهای تولیدی به فناوری‌های نوین را اجرا کند، می‌توان بر بخشی از این مشکل فائق آمد.
