فردو نابود شد؟ تحلیل نیویورک تایمز از حمله آمریکا به ایران

جهان صنعت، در نبود دسترسی مستقیم به محل ممکن است مدت زیادی طول بکشد تا کارشناسان خارجی بتوانند به‌طور دقیق میزان آسیب وارده به فردو را ارزیابی کنند. با این حال، یکی از ارزیابی‌های اخیر ایالات متحده، این سایت را «به‌شدت آسیب‌دیده» توصیف کرده است. با این‌ وجود، بررسی نوع بمب استفاده‌شده، ساختار تأسیسات و همچنین ارزیابی زمین‌شناسی محل، می‌تواند سرنخ‌هایی درباره میزان خسارت احتمالی ارائه دهد.

آمریکا از چه بمبی استفاده کرد؟

کارشناسان در حوزه بالستیک و انفجار، بمب GBU-57 را مشابه یک گلوله غول‌پیکر توصیف می‌کنند. این بمب ۳۰٬۰۰۰ پوندی، که بیش از ۵٬۰۰۰ پوند آن مواد منفجره است، از یک بمب‌افکن B-2 رها می‌شود و با سرعتی نزدیک یا حتی بیشتر از سرعت صوت به زمین برخورد می‌کند و سپس منفجر می‌شود.

با وجود قدرت بالای این بمب، کارشناسان می‌گویند حتی GBU-57 هم به‌طور قطعی نمی‌تواند هدفی بسیار مستحکم را که در اعماق سنگ‌های کوهستانی دفن شده، نابود کند.

برد نفوذ این بمب، تقریبی است و بر اساس جنس یکنواخت از سنگ آهک (بدون حفره‌های هوایی یا سازه‌های بتنی) محاسبه شده است. در سنگ آذرآواری، نوعی سنگ آتشفشانی که چندین زمین‌شناس معتقدند در محل سایت فردو وجود دارد، یک تخمین نشان داده که نفوذ اولین بمب می‌تواند در محدوده سنگ آهک قرار بگیرد، اما تخمین‌های بیشتر در دسترس نیستند.

به گفته رایان هارلی، استاد مهندسی مکانیک در دانشگاه جانز هاپکینز، برآورد تقریبی نشان می‌دهد که یک پرتابه ۳۰٬۰۰۰ پوندی که با سرعتی بالاتر از سرعت صوت حرکت می‌کند، حداکثر می‌تواند پنج تا ده متر در انواع رایج سنگ از جمله آن‌هایی که احتمالاً در فردو وجود دارند، نفوذ کند. تخمین‌ها عمق تأسیسات فردو را بین ۲۶۰ تا ۳۶۰ فوت اعلام کرده‌اند.

ترک‌هایی که در اثر انفجار نخست ایجاد می‌شوند ممکن است به بمب‌های بعدی اجازه دهند که به عمق بیشتری نفوذ کنند، اما اینکه دقیقاً چقدر بیشتر، بسیار سخت است که پیش‌بینی شود.

هارلی و دیگر کارشناسان می‌گویند محاسبه دقیق میزان خسارت بدون شبیه‌سازی‌های رایانه‌ای پیشرفته، داده‌های محرمانه از آزمایش‌های واقعی، اطلاعات دقیق درباره سرعت و شکل بمب و آگاهی کامل از ساختار تأسیسات فردو و زمین‌شناسی منطقه، غیرممکن است.

نقشه حمله آمریکا به فردو

زمانی که طراحان حمله به دنبال شناسایی نقاط ضعف در ساختار تأسیسات فردو بودند، تمرکز خود را بر روی کانال‌های تهویه‌ای قرار دادند که به دامنه کوه و در بالای پناهگاه زیرزمینی باز می‌شدند؛ این انتخاب به آن‌ها اجازه می‌داد تا از تلاش برای شکافتن مستقیم سنگ سخت بالای تأسیسات خودداری کنند.

به گفته یکی از مقامات وزارت دفاع آمریکا که با روند تصمیم‌گیری آشناست و به شرط ناشناس ماندن درباره جزئیات عملیاتی صحبت کرده، این کانال‌های اصلی به‌صورت عمودی به پایین نمی‌رفتند، بلکه در بخش‌های ابتدایی دارای پیچ‌وخم‌هایی بودند؛ به این معنا که مسیر دسترسی مستقیم به پناهگاه، تنها در انتهای مسیر، صاف و مستقیم می‌شد.

شکل دقیق این کانال‌های تهویه مشخص نیست، اما وجود زاویه در مسیر به این معناست که بمب‌ها با ترکیبی از سنگ و تونل‌های باز برخورد می‌کردند. به همین دلیل طراحان عملیات به این نتیجه رسیدند که برای هر کانال، به چندین بمب نیاز خواهد بود.

بر اساس جلسه توجیهی پنتاگون در ۲۶ ژوئن، هر یک از این کانال‌ها در قسمت بالایی خود به شکل سه‌شاخه باز می‌شدند. در هر دو محل، هدف این بود که ابتدا با یک بمب، درپوش بتنی کانال را منفجر کنند و سپس پنج بمب دیگر را به داخل شفت اصلی رها کنند.

ساختار زمین شناسی فردو؛ ضربه گیر انفجار

میزان خسارتی که یک بمب GBU-57 یا مجموعه‌ای از آن‌ها می‌تواند وارد کند، به زمین‌شناسی نقطه برخورد بستگی دارد.

چندین زمین‌شناس که توسط نیویورک تایمز مورد مشورت قرار گرفتند، اظهار کردند که یک بررسی زمین‌شناسی ایرانی از منطقه فردو که در سال ۲۰۲۰ در نشریه علمی دانشگاه تهران چاپ شده، نشان می‌دهد که سنگ‌های این منطقه عمدتاً از «ایگنمبریت» تشکیل شده‌اند، که نوعی سنگ آتشفشانی است.

یک زمین شناس می‌گوید: «ایگنمبریت برای حفاری بسیار مناسب است.» او توضیح می‌دهد که اقامتگاه‌های زیرزمینی باستانی در منطقه کاپادوکیه ترکیه در همین نوع سنگ حفر شده‌اند، برخی از این سازه‌ها چندین طبقه، تونل‌های ارتباطی و صدها ورودی دارند.

به گفته این زمین شناس، درجه دقیق سختی یا استحکام ایگنمبریت در منطقه فردو مشخص نیست اما مانند کاپادوکیه، احتمالاً این ماده، ساخت تأسیسات زیرزمینی را آسان‌تر کرده است. او می‌گوید از نظر ظاهری، ایگنمبریت اطراف فردو نسبتاً نرم به نظر می‌رسد، اما برای اطمینان، نیاز به مطالعات دقیق‌تری است.

این زمین شناس همچنین اشاره می‌کند که ایگنمبریت یک مزیت دیگر برای ایرانیان داشته است: از آن‌جایی که نسبتاً متخلخل است، ممکن است امواج شوک ناشی از انفجار مانند امواج حاصل از بمب‌های آمریکایی را کاهش دهد. به گفته او، ایگنمبریت ممکن است مانند «کیسه‌های شن اطراف قلعه‌های قدیمی» عمل کند که برای متوقف کردن گلوله‌ها استفاده می‌شدند.

نیک گلامک ، متخصص مواد منفجره می‌گوید در مورد اثر ضربه‌گیر بودن ایگنمبریت یا «تاف» آتشفشانی هیچ تردیدی وجود ندارد.

او می‌گوید: «در جامعه علمی مرتبط با انفجار، تاف به‌خوبی به عنوان یکی از مؤثرترین جذب‌کننده‌های انرژی شناخته شده است. مواد متخلخلی مانند این نوع سنگ در بسیاری از کاربردها برای محدود کردن ناحیه آسیب ناشی از انفجار مواد منفجره قوی استفاده می‌شوند.»

ساختار ساختمان فردو

به گفته یکی از مقامات وزارت دفاع ایالات متحده، مجموعه فردو دارای چندین طبقه بود که این موضوع باعث شد آمریکا تعداد بمب‌هایی را که برای نابودسازی سانتریفیوژها و سایر تجهیزات لازم می‌دانست، افزایش دهد. همچنین این پناهگاه می‌توانست به شیوه‌های دیگری نیز محافظت شده باشد.

ایران یکی از تولیدکنندگان عمده بتن است و پژوهشگران ایرانی مقالاتی درباره ترکیب بتن با الیاف بسیار ریز فولادی و سایر مواد مقاوم‌کننده منتشر کرده‌اند. به گفته کلی نایتو، استاد مهندسی سازه، این الیاف در هنگام وارد آمدن فشار، مانند پل‌هایی درون ترک‌های ریز عمل می‌کنند و مقاومت بتن در برابر انفجار یا ضربه را افزایش می‌دهند.

او می‌گوید: «استفاده از الیاف می‌تواند مقاومت کششی بتن را دو یا حتی سه برابر کند و باعث شود ترک‌ها پایدار بمانند. این امر باعث می‌شود که بتن تا حد بسیار بیشتری یکپارچه باقی بماند.»

به گفته نایتو، میزان اثربخشی این روش بستگی به قدرت انفجار و نوع ترکیب بتن دارد. مشخص نیست که آیا ایرانی‌ها واقعاً از این نوع بتن در فردو استفاده کرده‌اند یا نه، اما او توضیح می‌دهد که در ایالات متحده، استفاده از بتن پاششی حاوی الیاف فولادی در دیواره داخلی تونل‌ها به‌عنوان لایه‌ای محافظ و تقویتی، به یک امر رایج تبدیل شده است.

روش‌های پیچیده‌تری نیز ممکن است به کار رفته باشند؛ از جمله نصب صفحات فولادی برای جذب انرژی انفجار یا جلوگیری از پرتاب شدن قطعات بتن به اطراف که می‌تواند به تجهیزات آسیب برساند یا به افراد صدمه وارد کند.

برخی از تدابیر حفاظتی موجود در فردو شناخته‌شده هستند. بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در طی سال‌ها از اتاق‌هایی با دیواره‌های ضخیم گزارش داده‌اند که با درهای سنگین و مقاوم در برابر انفجار از هم جدا شده‌اند.

با این شرایط، میزان آسیب واردشده به فردو چقدر بوده است؟

پاسخ این سؤال تا حد زیادی به نزدیکی محل انفجار بمب‌ها به تأسیسات بستگی دارد. اما با وجود متغیرهای بسیار زیاد و اطلاعات ناشناخته فراوان ممکن است هیچ‌گاه نتوان پاسخ قطعی به این پرسش داد.

به گفته مقام وزارت دفاع، احتمالاً بمب‌ها به اتاقک‌های حاوی سانتریفیوژها نرسیده‌اند. هرچند تحلیل‌گران هنوز در حال انجام ارزیابی‌های دقیق هستند. به گفته این مقام هدف اصلی استفاده از امواج شوک و سایر اثرات انفجار برای نابود کردن سانتریفیوژها بوده است.

حتی اگر بمب‌ها مستقیماً به داخل پناهگاه نفوذ نکرده باشند، باز هم اگر انفجار در نزدیکی آن یا در یک کانال تهویه رخ داده باشد، می‌توانسته آسیب زیادی وارد کند.

در چنین حالتی در ناحیه‌ای که امواج شوک به آن اصابت کرده‌اند، احتمالاً مقداری آسیب سازه‌ای رخ داده است. اندرو نیکلسون، مدیر یک شرکت که در زمینه توسعه نرم‌افزار شبیه‌سازی انفجار و بررسی تأثیر بارهای شدید روی سازه‌ها فعالیت دارد، می‌گوید: «وقتی وارد تونل‌های بزرگ‌تر و دورتر می‌شویم، این امواج شروع به آسیب زدن به تجهیزات می‌کنند.»

اگر یک یا چند بمب توانسته باشند به داخل پناهگاه برسند، میزان خسارت هرچند قابل توجه ممکن است همچنان محدود باشد.

پیتر مک‌دونالد، یکی دیگر از مدیران این شرکت می‌گوید: «فکر می‌کنم در آن صورت همه چیز به‌طور قابل توجهی نابود می‌شد.»

اما او اضافه می‌کند که با وجود ویرانگر بودن انفجار در فضای بسته‌ای مانند پناهگاه برای تجهیزات، انتظار ندارد که کل سازه فردو به‌طور کامل فرو بریزد. به گفته او، آسیب سازه‌ای به‌احتمال زیاد محدود به نواحی نزدیک به محل انفجار باقی می‌ماند.

یزان آسیب به محل انفجار بمب‌ها بستگی دارد

پروفسور رایان هارلی، استاد مهندسی مکانیک دانشگاه جانز هاپکینز، «اگر آن‌طور که گزارش شده، پنتاگون، زمین‌شناسی و کانال‌های تهویه را به‌دقت بررسی کرده باشند، به‌احتمال زیاد آسیب بسیار قابل توجهی وارد کرده‌اند.»

این ارزیابی با اطمینان فزاینده مقامات آمریکایی هم‌خوانی دارد؛ آن‌ها معتقدند که حمله به فردو خسارت سنگینی وارد کرده و مجموعه سانتریفیوژهای آن را نابود کرده است.

اما جان بی. وولفستال، مدیر ریسک جهانی در فدراسیون دانشمندان آمریکایی و مقام پیشین کنترل تسلیحات در کاخ سفید در دوران دولت‌های اوباما و بایدن می‌گوید اینکه حمله آمریکا تا چه اندازه برنامه هسته‌ای ایران را عقب انداخته، بستگی دارد به اینکه امواج شوک و سایر اثرات انفجار دقیقاً چگونه درون پناهگاه منتشر شده‌اند.

او می‌گوید: «اگر فقط موج شوک باشد، خیلی از چیزها آن‌جا قابل بازیابی هستند. اما اگر با یک انفجار آتشین مواجه بوده‌ایم و همه‌چیز نابود شده و احتمالاً چیز زیادی باقی نمانده است. اما تا زمانی که این را ندانیم، نمی‌توانم ارزیابی مؤثری از میزان خسارت واردشده و مقدار تجهیزات قابل بازیابی ارائه دهم.»

منبع: جهان صنعت نیوز