فاجعه‌ای به نام یارانه انرژی
منیر حضوری– عمده تولید فولاد کشور نه براساس روش کوره‌بلند و مبتنی بر زغال، بلکه به روش احیای مستقیم و وابسته به گاز و برق است. این در حالی است که اگر از زغال‌سنگ استفاده می‌شد، مشکل کمبود انرژی هم امروز به‌شدت کاهش می‌یافت. در واقع در سیستم مبتنی بر زغال‌سنگ، مصرف گاز صفر و مصرف برق نیز بسیار ناچیز است، موضوعی که کشورهای دیگر آن را سال‌ها بود که دریافته بودند. براساس آمارها ۸۰درصد فولاد جهان با استفاده از زغال‌سنگ و روش کوره‌بلند تولید می‌شود.
ایران پس از پیروزی انقلاب مسیری متفاوت و پرهزینه را در تولید فولاد طی کرد! مسیری که به باور کارشناسان ریشه در رانت انرژی و سیاستگذاری‌های اشتباه سه دهه گذشته دارد. در واقع پیش از انقلاب، کارخانه‌های فولادی با سیستم کوره‌بلند و زغال‌سنگ یعنی همان روش معمول دیگر کشورها، فعالیت می‌کردند اما پس از انقلاب، با گسترش استخراج گاز طبیعی و مهم‌تر از آن، اعطای یارانه‌های کلان توسط دولت به این منبع انرژی، مسیر تولید فولاد به سمت روش احیای مستقیم با گاز طبیعی منحرف شد. تا جایی که امروزه گفته می‌شود دلیل اصلی روی آوردن ایران به روش دوم و استفاده از گاز در فولادسازی، رانت انرژی بوده است و نه مزیت اقتصادی!
فولادسازان کشور برای سال‌ها گاز را با قیمت‌هایی دریافت کرده‌اند که نشان می‌دهد بیش از ۹۵درصد یارانه دریافت کرده‌اند! در این شرایط، طبیعی است که هیچ واحد فولادسازی به فکر استفاده از زغال‌سنگ نیفتد و همه به سمت یارانه‌ها سرازیر شوند. در این روند، زغال‌سنگ توان رقابت با گاز یارانه‌ای را نداشته و به ناچار عقب کشید اما در ادامه علاوه بر یارانه گاز، یارانه سنگین برق نیز در خدمت فولادسازان براساس این مدل ناپایدار قرار گرفت.
اکنون که سیاست حذف یا کاهش یارانه‌ها مطرح شده و صحبت از آن می‌شود که قیمت گاز و برق باید واقعی شود، فعالیت بخش عمده‌ای از فولادسازی‌ها دیگر توجیه اقتصادی ندارد. گفته می‌شود حتی اگر گاز با ۵۰درصد قیمت صادراتی عرضه شود، بسیاری از کارخانه‌های فعلی قادر به ادامه فعالیت نخواهند بود. این در حالی است که زغال‌سنگ در ایران مزیت‌هایی دارد که باید به آن توجه کرد. به‌دلیل عمق کم معادن و نیروی کار ارزان، قیمت آن حدود ۴۰درصد کمتر از بازار جهانی است. البته که در مقابل گاز یارانه‌ای، بازنده رقابت ناعادلانه شده است اما حالا گفته می‌شود که زغال‌سنگ می‌تواند در صورت اصلاح قیمت انرژی، نقش احیایی در صنعت فولاد ایران ایفا کند.
سیاستگذاری‌های اشتباه در حوزه انرژی
در این خصوص دبیر انجمن زغال‌سنگ به «جهان‌صنعت» گفت: بخش عمده‌ای از تولید فولاد در دنیا با روش کوره‌بلند و استفاده از زغال‌سنگ انجام می‌شود. زغال‌سنگ انرژی بسیار ارزان‌تر، در دسترس‌تر و قابل‌حمل‌تر و ذخیره پذیرتری نسبت به گاز است. همچنین زغال‌سنگ می‌تواند به‌راحتی در مکان‌های مختلف انبار شود اما گاز نیاز به زیرساخت‌های ویژه برای انتقال، نگهداری و مصرف دارد. بدین ترتیب امروزه نزدیک به ۸۰درصد تولید جهانی فولاد از طریق کوره‌بلند و با کمک زغال‌سنگ انجام می‌شود.
سعید صمدی در پاسخ به این سوال که با این مزایا چرا ایران در تولید فولاد به جای زغال‌سنگ از گاز استفاده می‌کند، گفت: پاسخ به این پرسش، در تحول سیاست انرژی ایران پس از انقلاب نهفته است. پیش از انقلاب، کارخانه‌ها با روش کوره‌بلند و زغال‌سنگ کار می‌کردند اما پس از انقلاب و با آغاز پرداخت یارانه‌های کلان به گاز طبیعی، مسیر تولید فولاد تغییر کرد. دولت در سه دهه گذشته گاز را با یارانه ۹۰ تا ۹۵درصدی در اختیار صنایع گذاشت. این رانت عظیم باعث شد تا روش احیای مستقیم با گاز طبیعی مقرون‌به‌صرفه‌تر از روش سنتی با زغال‌سنگ باشد و فولادسازان انگیزه‌ای برای استفاده از زغال‌سنگ نداشته باشند. بنابراین استفاده از گاز در فولادسازی برمبنای مزیت اقتصادی واقعی نبوده و اساسا یک رانت انرژی و نتیجه سیاستگذاری اشتباه دولت در حوزه انرژی بود. دبیر انجمن زغال‌سنگ در پاسخ به این سوال که قیمت واقعی گاز چقدر است و فولادسازان چقدر پرداخت می‌کنند، اظهار داشت: متوسط قیمت جهانی گاز حدود ۴۰سنت به ازای هر مترمکعب است. اگر این نرخ را با دلار ۷۰هزار تومانی محاسبه کنیم، قیمت واقعی آن حدود ۳۰هزار تومان می‌شود. اما فولادسازان در ایران تا همین اواخر گاز را با قیمت‌هایی در حدود ۱۰۰تومان دریافت می‌کردند. یعنی حدود ۹۵درصد یارانه‌ای که رقابت را از هر نوع انرژی دیگری (مانند زغال‌سنگ) گرفته است. در ادامه یکی دیگر از مشکلات روش احیای مستقیم این است که برق بسیار زیادی مصرف می‌کند. در مقابل، در سیستم کوره‌بلند، مصرف برق بسیار ناچیز است و حتی در بسیاری از موارد کارخانه‌ها برق خود را از گاز استخراجی از زغال‌سنگ تولید می‌کنند. صمدی در پاسخ به این سوال که اگر یارانه‌های گاز و برق حذف شود، چه بلایی بر سر صنعت فولاد ایران می‌آید، خاطرنشان کرد: بخش زیادی از فولادسازی‌های کشور دیگر توجیه اقتصادی نخواهند داشت و ورشکست می‌شوند. حتی اگر این صنایع بخواهند گاز را با ۵۰درصد قیمت جهانی یا صادراتی ایران خریداری کنند، باز هم بسیاری از آنها توانایی پرداخت ندارند. این نشان می‌دهد که پایه اقتصادی بسیاری از کارخانه‌ها، نه براساس بهره‌وری یا رقابت‌پذیری جهانی، بلکه صرفا برمبنای یارانه انرژی بنا شده است. او تاکید کرد: این در حالی است که زغال‌سنگ در ایران از منظر هزینه‌های استخراج، مزیت نسبی دارد. به‌دلیل سطحی بودن بسیاری از معادن، استخراج آن نسبت به معادن عمیق جهانی آسان‌تر و ارزان‌تر است. به‌همین دلیل قیمت آن در ایران حدود ۴۰درصد پایین‌تر از قیمت جهانی است اما با وجود این مزیت، زغال‌سنگ قادر به رقابت با گاز یارانه‌ای ۹۰درصدی نیست؛ در نتیجه عملا کنار گذاشته شده است.
تغییر دشوار است
دبیر انجمن زغال‌سنگ در رابطه با این پرسش که آیا امکان تغییر مسیر کارخانه‌های احیای مستقیم به سیستم کوره‌بلند وجود دارد، گفت: خیر، چنین کاری عملا ممکن نیست. تغییر یک کارخانه احیای مستقیم به کوره‌بلند مستلزم تخریب کامل زیرساخت‌ها و بازسازی از نو است. از نظر فنی و اقتصادی، تغییر مسیر یک واحد تولید فولاد امکان‌پذیر نیست، مگر با سرمایه‌گذاری هنگفت و ساخت یک مجموعه کاملا جدید. او در ادامه با اشاره به بحران جدی و عمیق انرژی در ایران به‌ویژه در حوزه گاز گفت: برای رفع این بحران و افزایش ظرفیت تامین انرژی، حدود ۲۰۰میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز است. در غیر این صورت، صنایع بزرگی مانند فولاد به‌تدریج با تنگناهای شدیدتر مواجه خواهند شد. صمدی با بیان اینکه متاسفانه درس نمی‌گیریم، اظهار داشت: در کمال تعجب، بیش از ۹۵درصد سیمان جهان با زغال‌سنگ تولید می‌شود اما در ایران، حتی صنعت سیمان نیز از گاز یارانه‌ای تغذیه می‌شود. این تصمیم اشتباه، هزینه‌های پنهان بالایی دارد و نشان‌دهنده عدم درک راهبردی در سیاست انرژی کشور است. به جای اینکه یک سبد انرژی باشد که از انرژی‌های مختلف استفاده شود اما متاسفانه تکیه‌ها بر انرژی برق و گاز است.
او تاکید کرد: انرژی، نه‌تنها پایه تولید، بلکه ستون‌فقرات تمدن مدرن است. در غیاب انرژی، حتی ابتدایی‌ترین نیازهای زندگی مدرن مختل می‌شود. بدون برق، اینترنت، آسانسور، آب، بانک و حتی درمان متوقف می‌شود. در حالی که در نبود نان، هنوز می‌توان برنج یا غذاهای جایگزین مصرف کرد.
در پایان باید گفت که مسیر کنونی صنعت فولاد ایران، برپایه‌ای سست به نام رانت انرژی بنا شده است. تا زمانی که اصلاح ساختاری در سیاستگذاری انرژی رخ ندهد، آینده‌ای مبهم و تهدیدآمیز پیش‌روی صنعت فولاد کشور خواهد بود.
روش‌های تولید فولاد
دو روش اصلی برای تولید فولاد از سنگ‌آهن وجود دارد. نخست، روش کوره‌بلند است که بیش از ۸۰درصد تولید فولاد دنیا با این روش صورت می‌گیرد و در آن از زغال‌سنگ استفاده می‌شود؛ این روش اقتصادی‌تر، کیفیت نهایی فولاد بالاتر و امکان استفاده از انواع مختلف سنگ‌آهن را نیز داراست.
روش دوم، احیای مستقیم است که در آن به جای زغال‌سنگ، از گاز طبیعی برای احیای سنگ‌آهن استفاده می‌شود؛ این روش محدود است و تنها ۱۰ تا ۱۵درصد تولید جهانی فولاد را شامل می‌شود، همچنین احیای مستقیم هزینه تمام شده بسیار بالاتری دارد و مصرف برق آن نیز زیاد است.
در ایران، روش احیای مستقیم پس از انقلاب اسلامی رواج یافت، در حالی که پیش از آن، عمدتا از روش کوره‌بلند استفاده می‌شد؛ لازم به ذکر است که در طبیعت، آهن به‌صورت اکسید آهن وجود دارد؛ یعنی ترکیبی از آهن و اکسیژن و برای تولید فولاد، باید اکسیژن از سنگ‌آهن جدا شود که به این فرآیند احیا گفته می‌شود.
