ضعف فناوری در معادن
جهان صنعت– گفته می‌شود اگر دولت در حوزه اکتشاف و نوسازی ماشین‌آلات معدنی سیاست‌های حمایتی اتخاذ کند و در بازار دخالت نکند، نه‌تنها می‌توان معادن نیمه‌فعال سرب و روی را احیا کرد بلکه زمینه اشتغال پایدار، توسعه مناطق محروم و تثبیت حضور حاکمیتی در نقاط دورافتاده کشور نیز فراهم می‌شود. مساله این است که در شرایط کنونی نه تنها اطلاعات کافی از سوی نهادهای دولتی در اختیار معدنکاران قرار نمی‌گیرد بلکه هزینه‌های مختلف از جمله صدور مجوزها و تبصره‌های اکتشافی ، عوارض صادراتی و… فشار مضاعفی بر فعالان بخش‌خصوصی وارد کرده است. متاسفانه در شرایط کنونی بسیاری از تجهیزات موجود سال‌ها از عمر مفیدشان گذشته و نوسازی آنها به دلیل محدودیت وارداتی و تخصیص ارز با دشواری همراه شده است. برخی از ماشین‌آلات معدنی حتی با استفاده از ارز صادراتی هم امکان ورود ندارند و ماه‌ها در گمرک متوقف مانده‌اند! این در حالی است که رفع این موانع می‌تواند زمینه‌‌ساز فعال‌سازی معادن کوچک و متوسط سرب و روی در سراسر کشور شود. همچنین گفته می‌شود که امروز واحدها جهت واردات نیاز به نقدینگی دارند که در این زمینه با مشکلات اساسی روبه‌رو بوده‌اند، از یک سو با کمبود نقدینگی مواجه هستند و از سوی دیگر مساله تامین ارز برای این واحدها مشکل‌‌‌‌آفرین است. در ادامه یکی از مهم‌ترین چالش‌های معادن تولید‌کننده سرب و روی در ایران که از گذشته وجود داشته و تا به امروز هم ادامه دارد عدم وجود فناوری‌های پیشرفته و به روز بوده که منجر به صادرات بخش سولفیدی شده است. به‌واسطه فقدان واحدهای فرآوری غالب بخش سولفیدی استخراجی به صورت خام و صرف‌نظر از وجود عناصر استراتژیک همراه با آن از کشور صادر می‌شود. از طرفی با افزایش تقاضا برای مواد معدنی که انتظار می‌رود تا سال۲۰۳۰ دو برابر شود و از آنجا که مواد معدنی منابعی محدود و غیرقابل تجدید هستند، صنعت معدن باید استراتژی‌ها و روش‌های جدیدی برای تولید و مصرف اتخاذ کند. یکی از این تغییرات بازنگری سیاست‌های مدیریتی بر نحوه تولیدات عناصر همراه با عناصر اصلی و پذیرش اصول اقتصاد چرخشی است.
تنگناهای یک صنعت صادرات‌‌‌‌محور
بیش از ۸۰درصد محصولات سرب و روی صادر می‌شود چراکه مصرف داخلی به بیش از ۲۰درصد نمی‌‌‌‌رسد؛ در چنین شرایطی مشکلات صادرات برای این صنعت بیش از صنایع دیگر نمایان می‌شود. صادرکنندگان با مشکلاتی همچون تحریم و بازگشت ارز روبه‌رو هستند. اما در این خصوص دبیر انجمن صنایع و معادن سرب و روی کشور گفت: صنعت سرب و روی کشور که سال‌ها پیش با مشکلات جدی در فروش کنسانتره مواجه بود، امروز به نقطه‌ای رسیده است که توان صادراتی آن حدود ۲میلیارد دلار برآورد می‌شود. سید‌معین جعفری افزود: در گذشته تولیدکنندگان کنسانتره روی با سختی‌های فراوان محصولی با عیار ۵۰ درصد را تولید می‌کردند اما خریدار نداشتند. وی ادامه داد: با تلاش بخش‌خصوصی و متخصصان، این صنعت به‌تدریج شکل گرفت و امروزه حدود ۱۵هزار نفر به صورت مستقیم در آن مشغول به کار هستند؛ اگر مشاغل غیرمستقیم را نیز در نظر بگیریم، این عدد چند برابر می‌شود و نشان‌دهنده اهمیت اقتصادی و اجتماعی این صنعت است. جعفری با اشاره به سازوکار عرضه محصول در بورس کالا گفت: طبق برنامه، ۲۰درصد تولیدات صنعت «روی» در داخل کشور عرضه می‌شود و ۸۰درصد باید صادر شود؛ تولیدکنندگان حتی بیش از کف عرضه تعیین‌شده محصولات خود را در بورس عرضه می‌کنند و تمامی نیاز صنایع داخلی ازجمله داروسازی، کشاورزی و گالوانیزه از همین تولیدات داخلی تامین می‌شود. دبیر انجمن سرب و روی کشور تاکید کرد: محصولات پایین‌دستی مانند سولفات روی در کشاورزی و زینک اکساید در داروسازی به طور کامل از تولیدات داخلی تامین می‌شود و هیچ نیازی به واردات نیست. با این حال به دلیل محدودیت‌های فنی و ماهیت این محصولات، امکان صادرات ترکیبات پایین‌دستی وجود ندارد. وی افزود: هیچ کشوری قطعات فولادی خود را برای گالوانیزه کردن به خارج نمی‌فرستد؛ این کار باید در محل انجام شود. بنابراین صادرات در این بخش عملا امکانپذیر نیست. جعفری با اشاره به بحث ارزش‌افزوده گفت: اگر امکان ایجاد ارزش افزوده و تبدیل محصولات به ترکیبات صادراتی وجود داشت، تولیدکنندگان قطعا به سمت آن حرکت می‌کردند اما واقعیت علمی این صنعت نشان می‌دهد که چنین ظرفیتی در حال حاضر فراهم نیست. وی ادامه داد: ما ماده معدنی خام را با فرآیندهای پیچیده به شمش روی تبدیل کرده‌ایم که خود ارزش افزوده بالایی دارد اما در بخش ترکیبات پایین‌دستی، حجم تولید و تقاضا به‌گونه‌ای نیست که بتوان صادرات پایدار داشت. جعفری خاطرنشان کرد: ما نیازمند حمایت برای توسعه ترکیبات جدید هستیم تا بتوانیم ارزش افزوده بیشتری در این صنعت ایجاد کنیم اگر ظرفیت علمی و فنی فراهم شود، تولیدکنندگان هیچ‌گاه خود را از فرصت‌های صادراتی محروم نمی‌کنند.
تاریخچه صنعت سرب و روی
فلز روی به عنوان چهارمین فلز پرمصرف شناخته شده کاربردی و فلز سرب به عنوان ششمین فلز پرمصرف دنیا به‌‌‌‌شمار می‌‌‌‌روند. سابقه استفاده از فلز روی به ۷هزار سال قبل بازمی‌‌‌‌گردد. از روی در مفرغ، آلیاژ مس و قلع استفاده می‌شود که در این راستا در حوالی استان لرستان مصنوعاتی پیدا شده‌‌‌‌اند. در برنج ترکیب مس و روی به کار گرفته می‌شود که سابقه بسیار قدیمی دارد. همچنین سابقه استفاده از سرب به ۳هزار سال قبل از میلاد بازمی‌‌‌‌گردد. ترکیبات سرب و نقره در زیورآلات و صنایع ساختمانی، سدسازی و وسایل نظامی کاربرد دارد. معمولا سرب و روی در ۷۰درصد کانه‌‌‌‌های فلزی به‌‌‌‌صورت مخلوط با هم استخراج می‌‌‌‌شوند. خیلی کم پیش می‌‌‌‌آید که این دو کانسار با هم نباشند، معمولا در کنار هم قرار دارند و به همین دلیل است که این دو صنعت با عنوان صنعت سرب و روی شناخته شده‌‌‌‌اند. ۸۰درصد معادن روی در زیر زمین قرار دارند و ۱۰درصد در معادن روباز و مابقی نیز ترکیبی از دو حالت هستند.
جایگاه ایران در تولید سرب و روی
ایران چهارمین کشور دارنده سرب و روی در آسیا پس از چین، قزاقستان و هند است؛ همچنین ایران جایگاه ششم از نظر تولید روی و جایگاه پنجم از نظر تولید سرب در آسیا را به خود اختصاص داده است. حدود ۹ تا ۱۰درصد ذخایر سرب و روی دنیا در ایران شناسایی شده است و حدود ۱۸۰هزار تا ۲۰۰هزار تن روی در کارخانه‌‌‌‌های شمش روی استحصال می‌شود. اگر شرایط بازار خوب باشد، این ظرفیت می‌تواند تا ۳۰۰هزار تن نیز افزایش یابد. در حقیقت ظرفیت تولید روی در ایران بالای ۳۰۰هزار تن است که حدود ۶۰درصد آن فعال است، البته برنامه‌‌‌‌ریزی در برخی شرکت‌های روی انجام شده که این ظرفیت تا ۳۵۰هزار تن نیز قابل افزایش است. حدود ۳۰درصد خاک موردنیاز معدن از معدن انگوران و حدود ۱۰درصد دیگر نیز از منابع داخلی دیگر تامین می‌شود و مابقی آن وارداتی است. امروزه واحدهای تولید سرب و روی با مشکل تامین خوراک خود روبه‌رو هستند. با توجه به این موضوع که خاک مورد نیاز در داخل کشور برای واحدهای تولیدی کافی نیست، از این رو باید این واحدها بخشی از خوراک مورد نیاز خود را وارد کنند. گفته می‌شود فناوری تولید سرب و روی در ایران بسیار پیشرفته است، اگر زمانی خاک معدنی ۱۴ تا ۱۵درصد به‌عنوان باطله دپو می‌‌‌‌شد اما امروزه از کیک (ته‌‌‌‌مانده) خروجی خاک سرب و روی، فلز محتوی کمتر از یک‌درصد استخراج می‌شود و به این ترتیب شاهد جهشی در راندمان صنعت سرب و روی طی سال‌های اخیر بوده‌‌‌‌ایم.
