ضعف زیرساخت‌های ترانزیتی
گروه حمل‌ونقل- ایران کشوری است که با مشکلات فراوان اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند. در چنین شرایطی وجود هرگونه ظرفیت بالقوه‌ای برای رونق تولید، افزایش صادرات و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، نعمتی است که نباید از دست برود. با این حال، یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های توسعه‌ای ایران، یعنی مناطق آزاد تجاری- صنعتی، سال‌هاست که به‌دلایل گوناگون از مدار بهره‌وری خارج شده‌اند و به‌جای آنکه به‌عنوان موتور محرک اقتصاد کشور عمل کنند، بیشتر به حیاط‌خلوتی برای واردات و دور زدن قوانین اقتصادی تبدیل شده‌اند.
مناطق آزاد در ایران با الگوبرداری از نمونه‌های موفق جهانی شکل گرفتند؛ مناطقی که با حذف موانع گمرکی، مالیاتی، اداری و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، می‌توانستند به هاب‌های صادراتی و صنعتی بدل شوند. قرار بود این مناطق، پیشران توسعه در مرزهای اقتصادی باشند اما آنچه امروز می‌بینیم، فاصله‌ای معنادار با اهداف اولیه دارد. اگرچه برخی اقدامات مقطعی و پروژه‌های عمرانی در مناطق آزاد انجام شده اما نمی‌توان انکار کرد که این مناطق همچنان با چالش‌هایی اساسی روبه‌رو هستند؛ چالش‌هایی که اجازه نمی‌دهد نقش راهبردی خود در اقتصاد کشور را ایفا کنند.
زیرساخت‌های نیمه‌کاره، گره‌هایی در گلوی توسعه
یکی از مهم‌ترین موانع پیش‌روی مناطق آزاد، ضعف زیرساختی است. بسیاری از این مناطق فاقد شبکه حمل‌ونقل کارآمد، سیستم‌های لجستیکی مدرن، بنادر تخصصی، یا حتی زیرساخت‌های پایه‌ای مانند آب، برق، گاز و اینترنت پایدار هستند. چگونه می‌توان از یک سرمایه‌گذار خارجی انتظار داشت در منطقه‌ای سرمایه‌گذاری کند که حتی دسترسی مستقیم به بازار هدف ندارد یا انتقال کالاها از آن با هزینه‌های گزاف همراه است؟
دیوان‌سالاری؛ مانعی بزرگ‌تر از مرزها
یکی دیگر از چالش‌های جدی، دیوان‌سالاری سنگین و متناقض در مدیریت این مناطق است. با وجود وعده استقلال اداری مناطق آزاد، در عمل بسیاری از تصمیم‌گیری‌ها در گرو تایید سازمان‌های بالادستی در تهران است. مقررات متناقض، دستورالعمل‌های خلق‌الساعه و نبود ثبات تصمیم‌گیری، باعث شده سرمایه‌گذاران از ورود به این مناطق هراس داشته باشند. این در حالی است که یکی از مزایای اصلی مناطق آزاد در دنیا، وجود نظام اداری شفاف، روان و مستقل است.
به‌جای آنکه مناطق آزاد به کانون تولید و صادرات تبدیل شوند، در بسیاری از موارد به مسیر ورود کالاهای خارجی به کشور بدل شده‌اند. حجم بالای واردات رسمی و غیررسمی از این مناطق، گواهی بر این واقعیت تلخ است. این روند نه‌تنها به تولید داخل لطمه می‌زند، بلکه عملا فلسفه وجودی مناطق آزاد را زیر سوال می‌برد. در بسیاری از مناطق آزاد، بیش از آنکه صنایع مولد و صادرات‌محور شکل گرفته باشد، پاساژها و مراکز خرید با اجناس وارداتی خودنمایی می‌کنند.
پیشنهادهایی برای خروج از بن‌بست
مناطق آزاد ایران، به‌ویژه در جنوب کشور، در موقعیتی استراتژیک قرار دارند. نزدیکی به آب‌های آزاد، مجاورت با کشورهای حوزه خلیج‌فارس، قرار گرفتن در مسیر کریدور شمال- جنوب و دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی، از جمله مزایایی است که می‌توانست ایران را به پل تجاری منطقه تبدیل کند. در دنیای امروز، رقابت برای تبدیل شدن به هاب‌های ترانزیتی و تجاری، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و ایران با داشتن این ظرفیت جغرافیایی، می‌توانست نقش کلیدی ایفا کند اما کاغذبازی، بی‌ثباتی قوانین، نبود شفافیت اقتصادی و تحریم‌های داخلی و خارجی، این فرصت‌ها را به تهدید تبدیل کرده‌اند. اگر هنوز عزمی جدی برای احیای نقش مناطق آزاد وجود دارد، باید تغییراتی بنیادین در نحوه نگاه و مدیریت این مناطق ایجاد شود. این تغییرات شامل بازتعریف هدف‌گذاری‌ها، تقویت زیرساخت‌ها، اصلاح نظام اداری، کنترل واردات بی‌رویه و شفاف‌سازی عملکرد می‌شوند.
در این رابطه می‌توان میان مناطق آزاد با کارکرد تجاری، صنعتی و گردشگری تفاوت قائل شد و متناسب با هرکدام، برنامه‌ریزی اختصاصی انجام داد. باید توجه داشت که هیچ منطقه آزادی بدون زیرساخت‌های قوی، نمی‌تواند موفق باشد. باید سرمایه‌گذاری‌های گسترده در حوزه حمل‌ونقل، انرژی و فناوری انجام شود. استقلال واقعی در تصمیم‌گیری و حذف بوروکراسی زائد نیز باید بهصورت قانون‌مند و شفاف اجرایی شود. مناطق آزاد باید به پایگاه صادراتی تبدیل شوند، نه بهشت واردکنندگان. نظام گمرکی دقیق و هوشمند می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد. همچنین اطلاعات مربوط به عملکرد اقتصادی، مالی و اداری مناطق آزاد باید بهصورت منظم و عمومی منتشر شود تا زمینه فساد کاهش یابد.
مناطق آزاد ایران می‌توانستند به ویترین اقتصادی کشور تبدیل شوند؛ سکوی پرتاب صادرات، مرکز تعامل با اقتصاد جهانی و الگویی برای توسعه منطقه‌ای اما در عمل، به‌دلیل ضعف‌های ساختاری، مدیریتی و قانونی، تنها بخشی از ظرفیت‌های آنها به کار گرفته شده است. احیای نقش این مناطق، نه‌تنها به اقتصاد ایران جان تازه‌ای می‌بخشد، بلکه در شرایط تحریمی و محدودیت‌های بین‌المللی، فرصتی کم‌نظیر برای عبور از بحران است. شرط آن اما، عبور از مدیریت جزیره‌ای و بازگشت به رویکردی علمی، شفاف و مبتنی‌بر تجربه جهانی است.
نقش چالش‌های زیرساختی در کاهش بهره‌وری مناطق آزاد
در همین خصوص کارشناس مناطق آزاد تجاری با اشاره به ظرفیت‌های مغفول مناطق آزاد گفت: این مناطق می‌توانند سکوی پرتاب تجارت کشور باشند اما چالش‌های اداری و زیرساختی، بهره‌وری آنها را کاهش داده است. کمال ابراهیمی کاوری، کارشناس مناطق آزاد تجاری با بیان اینکه مناطق آزاد ایران به‌عنوان پل ارتباطی میان اقتصاد ملی و بازارهای جهانی، از ظرفیت‌های گسترده‌ای در حوزه تجارت، سرمایه‌گذاری و تولید برخوردارند، اظهار کرد: مناطق آزاد به‌دلیل موقعیت استراتژیک، مجاورت با مسیرهای بین‌المللی و برخورداری از معافیت‌های اقتصادی، می‌توانند به موتور محرک توسعه اقتصادی کشور تبدیل شوند. بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها، نیازمند برنامه‌ریزی هدفمند، توسعه زیرساخت‌های تجاری و اصلاح سیاست‌های اقتصادی است. او ادامه داد: مجاورت با آبراه‌های بین‌المللی و همسایگی با کشورهای متعدد، مناطق آزاد ایران را در موقعیتی منحصربه‌فرد برای گسترش روابط تجاری قرار داده است. بنادر و مسیرهای زمینی این مناطق، امکان ترانزیت و صادرات کالا به کشورهای مختلف را فراهم می‌کنند و جایگاه ایران را در زنجیره تامین منطقه‌ای تقویت می‌سازند. این موقعیت ژئوپلیتیکی، امکان جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی را افزایش داده و فرصت‌های تازه‌ای برای توسعه همکاری‌های تجاری ایجاد کرده است.
نقش زیرساخت‌های حمل‌ونقل در توسعه صادرات
ابراهیمی‌کاوری بیان کرد: یکی‌از مهم‌ترین ویژگی‌های این مناطق، ارائه تسهیلات و مشوق‌های اقتصادی برای فعالان تجاری است. حذف برخی موانع اداری و تعرفه‌ای، سرمایه‌گذاران را به راه‌اندازی کسب‌وکارهای جدید ترغیب می‌کند و زمینه‌ساز شکل‌گیری صنایع مولد و صادرات‌محور می‌شود. دسترسی به انرژی ارزان و نیروی کار متخصص، از دیگر عواملی است که موجب شده این مناطق برای توسعه واحدهای تولیدی و صنعتی جذاب باشند. او یادآور شد: زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک در این مناطق، نقش کلیدی در تسهیل تجارت و توسعه صادرات دارند. توسعه بنادر، راه‌های ارتباطی و شبکه‌های ریلی، ظرفیت این مناطق را در انتقال سریع و کم‌هزینه کالاها افزایش می‌دهد و آنها را به مراکز اصلی تجارت منطقه‌ای تبدیل می‌کند. تکمیل پروژه‌های حمل‌ونقلی و اتصال آنها به بازارهای جهانی، می‌تواند موقعیت رقابتی این مناطق را تقویت کند و زمینه را برای رشد پایدار فعالیت‌های تجاری فراهم سازد.
ضرورت ایجاد مشوق‌های پایدار برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان
کارشناس مناطق آزاد تجاری با بیان اینکه صنایع و خدمات متنوع، یکی دیگر از نقاط قوت مناطق آزاد کشور محسوب می‌شود، افزود: تولید محصولات صنعتی، توسعه گردشگری، گسترش خدمات مالی و تجاری و سرمایه‌گذاری در حوزه‌های دانش‌بنیان، همگی می‌توانند سهم این مناطق را در اقتصاد ملی افزایش دهند. ایجاد مراکز نوآوری و حمایت از کسب‌وکارهای فناورانه، می‌تواند ارزش‌افزوده تولیدات داخلی را بالا ببرد و نقش این مناطق را در اقتصاد دانش‌بنیان پررنگ‌تر کند. او به مهر گفت: با وجود این ظرفیت‌های گسترده، برخی چالش‌ها مانع از بهره‌برداری کامل از فرصت‌های تجاری این مناطق شده‌اند. فرآیندهای پیچیده اداری و محدودیت‌های قانونی، گاهی روند سرمایه‌گذاری و تجارت را کند می‌کنند. نبود زیرساخت‌های کافی در برخی مناطق، مشکلاتی در حمل‌ونقل و ذخیره‌سازی کالاها ایجاد کرده و باعث افزایش هزینه‌های تجاری شده است. تمرکز بر واردات به‌جای توسعه صادرات، نیز از دیگر عواملی است که بهره‌وری این مناطق را تحت‌تاثیر قرار داده است. ابراهیمی‌کاوری در پایان تاکید کرد: برای استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، اصلاح سیاست‌های اقتصادی، تسهیل فرآیندهای تجاری و بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، باید در اولویت برنامه‌های توسعه‌ای قرار گیرد. ایجاد مشوق‌های پایدار برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان، می‌تواند نقش این مناطق را در اقتصاد ملی تقویت کند و مسیر را برای تبدیل‌شدن به قطب‌های تجاری بین‌المللی هموار سازد.
