صنعتی‌سازی ساختمان‌ها؛ یک ضرورت مغفول
جهان صنعت– بسیاری از کشورهای جهان با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین ساختمانی به‌سمت ساخت‌وساز صنعتی، سریع، کم‌هزینه و باکیفیت حرکت کرده‌اند. این در حالی است که ایران همچنان درگیر ساخت‌وسازهای سنتی، پرهزینه، زمان‌بر و بعضا کم‌کیفیت است. «صنعتی‌سازی ساختمان» اگرچه دهه‌هاست در برنامه‌های توسعه‌ای، سخنرانی‌های مسوولان و اسناد بالادستی کشور ذکر شده اما در عمل جای چندانی در بطن پروژه‌های عمرانی کشور ندارد. این غفلت مزمن، نه‌تنها به افزایش هزینه‌ها و کاهش کیفیت ساخت‌وساز منجر شده بلکه بهره‌وری صنعت ساختمان را نیز در سطوح بسیار پایینی نگه داشته است.
صنعتی‌سازی در حوزه ساخت‌وساز، به معنای استفاده از فناوری‌ها، مصالح پیش‌ساخته، روش‌های مدرن ساخت و اجرای ماشینی و مهندسی‌شده عملیات ساختمانی است. در این فرآیند، بخش قابل‌توجهی از اجزای ساختمان (مانند دیوارها، سقف‌ها، سازه‌ها، حتی تاسیسات) در کارخانه تولید و سپس به محل پروژه منتقل و نصب می‌شوند. این روش، برخلاف ساخت‌وساز سنتی که متکی بر نیروی انسانی فراوان و کار در محل است، به صرفه‌جویی در زمان، کاهش پرت مصالح، افزایش ایمنی و ارتقای کیفیت منجر می‌شود.
چرا صنعتی‌سازی در ایران اجرا نمی‌شود؟
دلایل متعددی برای عقب‌ماندگی ایران در این عرصه از جمله نبود اراده سیاسی و مدیریتی منسجم، ضعف در نظام پیمانکاری و فقدان سازوکار تشویقی و نبود زیرساخت و زنجیره تامین مناسب وجود دارد. اگرچه اسناد متعددی چون «سند توسعه صنعتی‌سازی مسکن» در وزارت راه‌وشهرسازی تدوین شده اما این برنامه‌ها عمدتا روی کاغذ باقی مانده‌اند. در نبود سیاستگذاری و نظارت موثر، ساخت‌وساز سنتی همچنان روال غالب است.
در ایران، بسیاری از پروژه‌های ساختمانی توسط پیمانکاران کوچک و متوسط اجرا می‌شود که تمایلی به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین ندارند. دولت نیز نه‌تنها تسهیلات خاصی برای تشویق صنعتی‌سازی ارائه نمی‌دهد بلکه در مناقصات نیز کیفیت صنعتی را به‌درستی ارزیابی نمی‌کند.
صنعت تولید قطعات پیش‌ساخته در ایران ضعیف است و به‌دلیل نبود سفارش انبوه، سرمایه‌گذاران انگیزه‌ای برای ورود به این حوزه ندارند. در نتیجه، ساخت صنعتی صرفا در پروژه‌های خاص یا محدود دولتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
پیامدهای غفلت از صنعتی‌سازی
یکی از بزرگ‌ترین انتقادها به شیوه‌های سنتی، پایین بودن کیفیت اجرای کار، نبود کنترل یکنواخت و وابستگی شدید به مهارت کارگر است. این در حالی است که در روش‌های صنعتی، کیفیت در محیط کنترل‌شده کارخانه تضمین می‌شود.
پروژه‌های ساختمانی سنتی معمولا با تاخیرهای متعدد مواجه هستند. بارندگی، کمبود نیروی کار، گرمای شدید و … از عوامل وقفه در پروژه‌ها هستند که در ساخت صنعتی تقریبا بی‌اثر می‌شوند.
به‌دلیل ناکارآمدی ساخت‌وساز سنتی، هزینه نهایی تولید هر واحد مسکن بالا رفته و در نتیجه دسترسی اقشار متوسط و پایین جامعه به مسکن سخت‌تر شده است.
در نبود فناوری‌های صنعتی، نیروی انسانی در معرض آسیب‌های متعدد فیزیکی قرار می‌گیرد. بسیاری از حوادث ساختمانی به‌دلیل عدم مکانیزه بودن پروژه‌ها رخ می‌دهد.
تجربه کشورهای دیگر در زمینه صنعتی‌سازی ساختمان‌ها
کشورهایی نظیر چین، ژاپن، سنگاپور، ترکیه و حتی روسیه، طی دو دهه گذشته توانسته‌اند با نوسازی فرآیند ساخت‌وساز خود، هم هزینه ساخت مسکن را کاهش دهند و هم کیفیت را به طرز چشم‌گیری ارتقا دهند. در این کشورها، فناوری‌هایی مانند چاپ سه‌بعدی ساختمان، مونتاژ ماژولار، ربات‌های ساختمانی و مصالح نوین به بخشی از صنعت ساخت‌وساز تبدیل شده‌اند.
بدون شک صنعتی‌سازی ساختمان، مسیری است که دیر یا زود باید در ایران طی شود. غفلت طولانی‌مدت از آن، نه‌تنها فرصت‌های بهبود کیفیت و بهره‌وری را از بین برده بلکه فشار مضاعفی بر اقتصاد خانوارها وارد کرده است. اگرچه موانع متعددی بر سر راه وجود دارد اما با تصمیم‌گیری درست، اراده اجرایی قوی و هماهنگی بین نهادهای دولتی و خصوصی، می‌توان این صنعت را از انجماد تاریخی‌اش خارج و به‌سوی آینده‌ای ساخت‌یافته، سریع‌تر، ارزان‌تر و با کیفیت‌تر حرکت کرد.
زمان ضرورت بهره‌گیری از صنعتی‌سازی
در همین خصوص رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در تعریف صنعتی‌سازی ساختمان گفت: صنعتی‌سازی در ساخت‌وساز، به معنای به‌کارگیری فرآیندهایی است که سه مولفه اصلی کیفیت مناسب مطابق با استانداردها و مقررات، کاهش هزینه ساخت و همچنین افزایش سرعت ساخت و بهره‌وری و استفاده بهینه از منابع را تامین کند.
غزال راهب ادامه داد: نکته مهم در بحث صنعتی‌سازی ساختمان این است که بهره‌گیری از این روش الزاماتی نیز دارد؛ از جمله تولید انبوه، طراحی مدولار و بستر طراحی یکپارچه که امکان استفاده از محصولات کارخانه‌ای و صنعتی را فراهم کند تا در کنار استفاده از تنوع محصولی در این بخش، سرعت بهره‌گیری از آن نیز افزایش پیدا کند تا زمینه لازم برای تولید انبوه در این بخش فراهم شود.
راهب درباره زمان ضرورت بهره‌گیری از صنعتی‌سازی نیز توضیح داد: با افزایش تقاضا در بازار مسکن و ناترازی میان عرضه و تقاضا در این بازار، بهره‌گیری از موضوع صنعتی‌سازی در ایران نیز نمود پیدا کرد بنابراین از پیش از انقلاب موضوع صنعتی‌سازی در صنعت ساختمان ایران براساس احساس نیازی که شکل گرفته بود مورد استفاده قرار گرفت اما رویکرد اولیه‌ای که در موضوع صنعتی‌سازی در ایران شکل گرفت بیشتر پروژه‌محور بوده تا سیستم‌محور و به‌جای پایه‌گذاری یک نظام صنعتی‌سازی فراگیر، چند پروژه با استفاده از تکنولوژی وارداتی اجرا شدند که برخی موفق و برخی دیگر شکست خورده بودند. این روند پس از انقلاب هم ادامه یافت و نتواسته‌ایم تا یک فرآیند مناسب در این مقوله را پایه‌گذاری کنیم.
رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در ادامه گفت: اگرچه قوانین زیادی در حمایت از تولید انبوه و صنعتی‌سازی تصویب شده‌اند- مانند قانون ساماندهی حمایت از تولید و عرضه مسکن، برنامه هفتم توسعه (که تاکید دارد تا در بخش ساختمان ۱۵درصد صنعتی‌سازی صورت بگیرد) و قانون جهش تولید مسکن- و در کنار این قوانین سازمان‌های متولی مختلفی نیز برای اجرای این قوانین تعیین شده است اما آنچه کمبود آن احساس می‌شود، وجود یک نظام جامع و هماهنگ برای اجرای صنعتی‌سازی است.
چرا صنعتی‌سازی هنوز در بازار ساخت‌وساز ایران جا نیفتاده است؟
راهب در تشریح اقدامات مرکز تحقیقات در حوزه صنعتی سازی گفت: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به‌عنوان نهاد تخصصی این حوزه، اقداماتی چون شناسایی فناوری‌های نوین و روش‌های صنعتی، تدوین دستورالعمل‌های مناسب برای اجرای صنعتی‌سازی و همچنین صدور گواهی‌های فنی برای تولید محصولات با کیفیت در حوزه صنعتی‌سازی را انجام داده است.
راهب با بیان اینکه آخرین دستاورد مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کتاب «مجموعه فناوری‌های نوین و مطرح در صنعت ساختمان» است، ادامه داد: کتاب «مجموعه فناوری‌های نوین و مطرح در صنعت ساختمان» که ویرایش ششم آن در سال۱۴۰۱ منتشر شده، مجموع فناوری‌های نوین را در قالب سیستم‌ها و زیرسیستم‌ها و روش‌های ساخت صنعتی بیان کرده است. در کنار این مجموعه، کتاب‌ها و گزارش‌هایی نیز موجود است که روش‌های تولید صنعتی را معرفی و دستورالعمل‌های اجرایی آنها را تهیه کرده‌ایم. در مجموع تاکنون از سوی مرکز تحقیقات بیش از هزار گواهی فنی که می‌توانند در فرآیند صنعتی‌سازی باکیفیت ورود کنند صادر و تمدید شده و حدود ۶۸۰ تاییدیه فنی برای محصولات و سیستم‌های ساختمانی صادر شده است که جمیع این موارد نشان‌دهنده ظرفیت بالای صنعتی‌سازی در کشور است. رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پاسخ به این پرسش که آیا مرکز تحقیقات تاکنون برای سیستم ساخت صنعتی کامل هم گواهینامه صادر کرده است یا خیر؟ به اخبار ساختمان گفت: بله، برخی سیستم‌هایی که در کتاب مذکور به آن پرداخته شده سیستم‌های ساختمانی کامل است که می‌تواند یک ساختمان کامل را با بهره‌گیری از صنعتی‌سازی ساختمان تکمیل کند و در حال حاضر نیز در پروژه‌های مختلف در حال اجراست.
او درباره علل اینکه چرا صنعتی‌سازی هنوز در بازار ساخت‌وساز ایران جا نیفتاده است، توضیح داد: دلایل متعددی وجود دارد از جمله اینکه ما تاکنون نگاه فرآیندی و ساختاری به این موضوع نداشته‌ایم و همواره با نگاه محصول‌محور به این موضوع نگاه کرده‌ایم و می‌توان اینگونه گفت که هنوز مسائل صنعتی‌سازی را در حوزه مدیریت ساختاری حل نکرده‌ایم.
راهب ادامه داد: از دیگر علل عقب‌ماندگی در این بخش می‌توان به نبود تسهیلات مالی مشخص برای پیمانکاران صنعتی‌ساز، عدم شناسایی درجات مختلف صنعتی‌سازی در جامعه حرفه‌ای، ناآمادگی نیروی کار برای استفاده از فناوری‌های نوین و نبود برنامه‌ریزی مناسب برای آموزش نیروی کار، بالاتر بودن هزینه صنعتی‌سازی نسبت‌به ساخت‌وساز سنتی و… اشاره کرد که باعث عقب‌ماندگی در این بخش شده است.
آیا آیین‌نامه‌ها و اسناد بالادستی موجود، مانع بهره‌گیری از صنعتی‌سازی هستند؟
رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پاسخ به این پرسش که آیا آیین‌نامه‌ها و اسناد بالادستی که در حال حاضر وجود دارد مانع اجرای صنعتی‌سازی هستند، تاکید می‌کند: ما قوانین و آیین‌نامه‌های لازم را داریم که به‌صراحت صنعتی‌سازی را تشویق می‌کند اما موضوع اصلی این است که با ورود به مراحل عملی این موضوع شاهد هستیم که موانعی وجود دارد که باید این موانع برطرف شوند بنابراین با توجه به اینکه قوانین به‌شکل کامل وجود دارند باید گفت چیزی که کمبود آن حس می‌شود این است که یک نظام جامع که بتواند تمامی کنشگران این حوزه را گرد هم جمع کند وجود ندارد.
یکی از مشکلاتی که از سوی سازندگان مسکن در بخش‌خصوصی مطرح می‌شود این است که گاهی در صدور مجوز یا پایان کار توسط شهرداری‌ها برای پروژه‌های صنعتی‌سازی با مشکل روبه‌رو می‌شوند که راهب در این‌باره تاکید کرد: محصولات و فناوری‌هایی که در مجموعه مقررات ملی ساختمان مورد تایید هستند، الزاما باید مجوز بگیرند و چنانچه مشکلی در این حوزه وجود داشته باشد ناشی از ناآگاهی بخش‌های مختلف است. ما بالغ‌بر هزار گواهی فنی و بیش از ۶۸۰تاییدیه فنی صادر کرده‌ایم که مبنای قانونی و فنی لازم را دارند.
