صنعت برق بر ریل فرسوده سیاستگذاری
جهان‌صنعت– نگرانی‌ها از تداوم ناترازی برق برای سال آینده از همین امروز آغاز شده است. اگرچه با سردشدن هوا به تدریج از پیک مصرف فاصله گرفته شده و همزمان وزارت نیرو از ورود ۱۰مگاوات برق تجدیدپذیر تا سال آینده به شبکه برق کشور خبر می‌دهد اما برآوردها نشان می‌دهد که اوضاع برق در سال آینده چندان رضایت بخش نبوده و این را می‌توان از صحبت‌های مقامات وزارت نیرو هم حدس زد.
معاون انتقال و تجارت خارجی شرکت توانیر به‌تازگی گفته که با شکاف عمیق ۲۰هزار مگاواتی که بیش از ۲۵تا۳۰درصد نیاز شبکه برق کشور است، مواجهیم. تابستان۱۴۰۴ میزان ناترازی برق براساس گزارش‌های رسمی به ۲۵هزارمگاوات رسید. باوجود طرح‌های توسعه‌ای نیروگاهی و ورود برق تجدیدپذیر به شبکه برق کشور که هدف‌گذاری ۱۰هزارمگاواتی برای آن تا پایان سال جاری مبنا قرار گرفته باز هم پیش‌بینی‌ها از ۲۵هزارمگاوات ناترازی در سال آینده حکایت دارد زیرا رشد مصرف، تندتر از رشد تولید پیش‌بینی شده است.
شتاب در توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر از این جهت اتفاق افتاده که پیش‌بینی‌های نگران کننده‌ای از رشد مصرف در سال‌های آتی مطرح شده است. برخی گزارش‌ها نشان داده که مصرف برق کشور در سال‌های بعد، از مرز ۱۰۰هزار مگاوات فراتر برود و در عین حال مصرف هم بین ۷ تا ۱۰درصد پیش‌بینی شده است. اگر دست‌کم ۷درصد بر رشد مصرف افزوده شود ناترازی برق – به معنی اختلاف میان ظرفیت تولید مفید و نیاز مصرف- که در حال حاضر در روزهای اوج مصرف ۲۵ مگاوات بوده(اگر همزمان با رشد تولیدی دست‌کم به همان میزان افزایش تقاضا همراه نباشد) گسترده‌تر می‌شود.
کارشناسان می‌گویند که سال آینده هم همین میزان ناترازی قابل پیش‌بینی است. البته که مشکل اصلی تنها در مصرف نبوده بلکه در عقب‌ماندگی توسعه نیروگاهی، فرسودگی تجهیزات، محدودیت گاز برای نیروگاه‌ها و رشد سریع مصرف به‌ویژه در بخش‌های تهویه و سرمایش است.
از آنجا که تولید نمی‌تواند با سرعت افزایش مصرف همراه شود تمرکز دولت و وزارت نیرو بر دو محور قرار گرفته است: اول افزایش ظرفیت تولید و دوم مدیریت مصرف از طریق اصلاح تعرفه‌ها، تشویق به بهینه‌سازی و استفاده از کنتورهای هوشمند.
وضعیت تامین برق قابل بهبود است؟
دولت امیدوار است که با سیل مجوزهایی که برای تولید برق از محل تجدیدپذیرها صادر کرده است وضعیت تولید برق سال آینده بهتر از امسال باشد اما با این حال کارشناسان می‌گویند که سال آینده باید همچنان منتظر چالش ناترازی بود. برخی کارشناسان می‌گویند که ناترازی برق در تابستان می‌تواند حدود ۲۴هزارمگاوات باشد. البته آنها این پیش‌بینی را برمبنای اینکه «اگر وضعیت بدون تحول عمده باقی بماند» عنوان کردند. هنوز برخی امید دارند که با سیاست‌های دولت این عدد کاهش یافته و ناترازی تاحد چشمگیری کاسته شود.
یزدان رضایی، معاون برنامه‌ریزی و اقتصادی وزیر نیرو شرط توسعه نیروگاه‌ها را مشارکت سرمایه‌های خرد به‌عنوان ابزاری موثر در سرعت بخشی به فرآیند اصلاح اقتصاد برق می‌داند. او براین باور است که در این چارچوب یک مصرف‌کننده می‌تواند با راه‌اندازی نیروگاه خورشیدی حداقل ۵ کیلووات برق تولید کند و این در حالی است که چنین مشترکی در
هفت روز هفته تمام توان تولیدش را نیاز نداشته و اگر با شبکه برق فاصله‌ای کمتر از ۲کیلومتر داشته باشد می‌تواند ظرفیت آزاد تولید را به شبکه تزریق کند. شرکت‌های توزیع برق نیز مجازند نیروگاه‌های خودتامین را به‌شبکه برق متصل کرده و کنترل دوطرفه برای آن درنظر بگیرند به‌طوری که در ایامی که مصرف نداشته برق تولیدی را به شبکه ارائه کند.
برنامه‌های توسعه نیروگاهی و طرح‌های توسعه برق تجدیدپذیر اگرچه برای افزایش تولید برق و رفع ناترازی مورد تاکید و تایید است اما تحقق آنها با موانع بسیاری روبه‌رو بوده و مانع اول ترس از سرمایه‌گذاری است. اینکه آیا در بلندمدت بازاری برای برق مازاد وجود دارد؟ آیا برق تجدیدپذیر هم به سرنوشت نیروگاه‌هایی که برق خود را با قیمت دستوری به دولت می‌فروشند، دچار می‌شود؟
کارشناسان می‌گویند: امکان توسعه تا حدود ۶۰هزارمگاوات ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر در کشور وجود دارد به شرط آنکه اصلاح ساختار اقتصاد برق و بهره‌گیری از بخش خصوصی از سوی دولتمردان جدی گرفته شود.
یکی از چالش‌ها که فعالان به آن تاکید دارند بدهی انباشته در بخش تولید و ضعف حضور بخش خصوصی بوده که اگر اصلاح نشود ممکن است مانع تحقق برنامه‌ها شود.
سیاست‌های ناکام در مدیریت مصرف
دولت در سه سال اخیر مجموعه‌ای از سیاست‌ها برای کنترل مصرف اجرا کرده است؛ ازجمله تعرفه‌گذاری پلکانی، طرح تشویق صرفه‌جویی و محدودیت مصرف برای صنایع بزرگ. با این حال داده‌های وزارت نیرو نشان می‌دهد مصرف بخش خانگی همچنان بیش از ۳۵درصد از کل برق کشور را دربرگرفته و در ماه‌های گرم سال رشد شدیدی دارد.
کارشناسان معتقدند که «نبود انگیزه اقتصادی برای صرفه‌جویی» و «یارانه سنگین انرژی» عملا هرگونه سیاست کنترلی را خنثی کرده است. از آن طرف دولت اذعان دارد که در سیاست‌های کنترل مصرف ناموفق بوده است.
عبدالامیر یاقوتی، مدیرکل دفتر مدیریت انرژی و برنامه‌ریزی امور مشتریان توانیر میزان مصرف انرژی بخش خانگی کشور را ۳ برابر متوسط جهانی اعلام کرده و می‌گوید: ما با یک‌درصد جمعیت جهان ۲/۲درصد مصرف انرژی جهان را داریم. ۲۹درصد مصرف انرژی در ایران در بخش خانگی بوده اما سرانه مصرف خانگی‌مان ۴/۳درصد نسبت به سرانه مصرف انرژی خانگی جهان است.
به گفته او رشد متوسط سالانه مصرف انرژی در بخش خانگی ایران ۲۷/۵درصد، رشد متوسط سالانه مصرف برق خانگی ۶/۵درصد و رشد متوسط سالانه مصرف گاز خانگی ۷/۹درصد است اما در جهان به‌طور متوسط رشد مصرف سالانه انرژی در بخش خانگی یک‌درصد، رشد متوسط سالانه مصرف برق خانگی ۳درصد و رشد متوسط مصرف سالانه گاز خانگی ۶/۱درصد بوده و متوسط مصرف انرژی به ازای هر نفر در ایران ۵/۳۱گیگاژول و به‌طور متوسط در جهان ۴/۱۰گیگاژول است. همزمان فعالان صنعت برق براین باورند که وقتی هزینه واقعی برق پرداخت نشده و هیچ انگیزه‌ای برای کاهش مصرف وجود ندارد.
در برخی استان‌ها مصرف خانگی در تابستان به اندازه مصرف کل یک کشور همسایه کوچک است. در حالی که نیاز سالانه کشور به افزایش ظرفیت تولید حداقل ۵هزار مگاوات برآورد می‌شود سرعت توسعه نیروگاه‌ها به‌دلیل مشکلات مالی و کمبود سرمایه‌گذاری خصوصی بسیار پایین است. بسیاری از پروژه‌های وعده داده‌شده وزارت نیرو به‌ویژه در بخش تجدیدپذیرها هنوز به بهره‌برداری نرسیده‌اند. کارشناسان هشدار می‌دهند که حتی اگر همه پروژه‌های در دست اجرا طبق برنامه به پایان برسند باز هم پاسخگوی رشد فزاینده مصرف نخواهند بود.
یکی از عوامل تشدید ناترازی کمبود گاز طبیعی برای نیروگاه‌ها در فصول سرد است. با کاهش سوخت گاز نیروگاه‌ها به سوخت مایع روی آورده که هم آلاینده‌تر است و هم راندمان کمتری دارد. این موضوع ظرفیت واقعی تولید را کاهش داده و موجب خاموشی‌های مقطعی در برخی مناطق صنعتی کشور شده است.
