شاهکار مدور صفوی در سایه فراموشی
نادر نینوایی– در دل کویر مهریز کاروانسرای زینالدین، تنها کاروانسرای دایرهای ایران، با بیش از ۴۰۰سال قدمت هنوز قد علم کرده است؛ شاهکاری معماری از دوره صفویه که هر آجر آن روایتگر داستان کاروانها، مسافران و گذر تاریخ است. این بنا با صحن ۱۲ضلعی، پنج برج نیمدایره و رواقهای سکودار، یادگاری بیبدیل از نبوغ معمار محمدسلطان یزدی، طراح مجموعه گنجعلیخان کرمان محسوب میشود.
کاروانسرای زینالدین در سالهای ابتدایی دهه۸۰ توسط بخشخصوصی مرمت و احیا و به یکی از موفقترین نمونههای بهرهبرداری از میراث تاریخی در ایران بدل شد ؛ جایی که گردشگران داخلی و خارجی شبها در اتاقها و رواقهای آن اقامت داشتند و پشتبام بنا محل تماشای غروب و آسمان پرستاره کویر بود. موفقیتهای بینالمللی از جمله جایزه مرمت جهانی و قرار گرفتن در فهرست ۱۰اقامتگاه برتر جهان، کاروانسرای زینالدین را به نمادی زنده از مرمت موفق تبدیل کرده بود.
امروز اما این شاهکار تاریخی در سکوتی تلخ فرو رفته است. گردشگری افول کرده، حمایتهای پایدار متوقف شده و کاروانسرایی که زمانی پر از زندگی و هیاهوی مسافران بود اکنون به حال خود رها شده است. بخشهایی از بنا نیاز به رسیدگی دارد، فضای سبز و سرویسهای بهداشتی بلااستفاده شدهاند؛ وضعیتی که هشدار میدهد حتی با مرمتهای جهانی، میراث تاریخی بدون رسیدگی مستمر و حمایت دائمی با چالش مواجه میشود. زینالدین هنوز ظرفیت ارائه تجربهای منحصربهفرد از زندگی کویری و فرهنگ کاروانسراها را دارد اما اگر چرخه حمایت و بهرهبرداری از آن مدیریت نشود، این فرصت از دست میرود. رها کردن چنین یادگاری تاریخی نهتنها تهدیدی جدی برای خود بناست بلکه هشداری روشن به متولیان و سرمایهگذاران حوزه میراث فرهنگی است. باید توجه داشت که ثبت اثر و مرمت آن تنها آغاز کار است و بدون مراقبت و نگاه مستمر حتی بزرگترین شاهکارها هم به سرعت به مخروبهای بدل میشوند.
کاروانسرای زینالدین؛ شاهکار مدور عصر صفوی
کاروانسرای زینالدین واقع در شهرستان تاریخی مهریز استان یزد، یکی از شاخصترین یادگارهای معماری دوره صفویه و از معدود نمونههای منحصربهفرد کاروانسراهای ایران بهشمار میآید؛ بنایی با قدمتی بیش از ۴۰۰سال که نهتنها از حیث تاریخی و معماری واجد اهمیت است بلکه بهعنوان نمادی از نظام ارتباطی، امنیتی و اقتصادی ایران در عصر صفوی نیز شناخته میشود. این کاروانسرا در قرن دهم هجری قمری و به روایتی به مناسبت دیدار شاهعباس صفوی با زینالدین گنجعلیخان، حاکم کرمان، ساخته شد و معماری آن را محمدسلطان یزدی، از معماران برجسته آن دوره و طراح مجموعه گنجعلیخان کرمان بر عهده داشت.
ویژگی شاخص و متمایز کاروانسرای زینالدین، پلان کاملا دایرهای آن است؛ خصوصیتی که این بنا را به تنها کاروانسرای مدور ایران در مسیر تاریخی جاده ابریشم تبدیل کرده است. این ساختار نادر همراه با پنج برج نیمدایرهای، صحن ۱۲ضلعی، رواقهای سکودار و استفاده نمادین از اعداد مقدس در معماری اسلامی، جایگاه این اثر را در میان شاهکارهای معماری صفوی تثبیت کرده است. بنا با آجر ساخته شده و فضاهای داخلی آن ازجمله شاهنشینها، اتاقهای اقامتی و بخشهای خدماتی با حفظ اصالت تاریخی، قابلیت بهرهبرداری گردشگری یافتهاند.
کاروانسرای زینالدین در فاصله حدود ۵۰تا۶۰کیلومتری یزد و در دل چشمانداز کویری مهریز قرار دارد؛ موقعیتی که آن را به مکانی منحصربهفرد برای تجربه زیست کویری، تماشای آسمان شب و غروبهای کمنظیر کویر بدل کرده است. پشتبام این بنا که از طریق پلکانهای جانبی در دسترس است، یکی از جذابترین نقاط برای رصد آسمان و درک سکوت و گستره کویر بهشمار میرود.
این بنا در سالهای۱۳۸۰تا۱۳۸۲ با صرف هزینهای قابلتوجه مرمت شد؛ مرمتی که بعدها بهعنوان نمونهای موفق، جایزه بینالمللی مرمت را نیز به خود اختصاص داد و کاروانسرا را به اقامتگاهی فعال و شناختهشده در میان گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرد. نزدیکی به جاذبههایی چون قلعه تاریخی سریزد با قدمتی نزدیک به ۱۸۰۰سال، ظرفیت گردشگری این مجموعه را دوچندان میکرد.
با این حال آنگونه که کنشگران میراث فرهنگی نیز تاکید کردهاند، افول گردشگری در سالهای اخیر و نبود حمایتهای پایدار موجب شده کاروانسرایی که زمانی نماد احیای موفق میراث تاریخی بود، بار دیگر در معرض رکود و فرسودگی قرار گیرد؛ وضعیتی که اهمیت توجه به تداوم بهرهبرداری، حمایت نهادی و سیاستگذاری هوشمندانه در حفاظت از میراث مرمتشده را بیش از پیش یادآور میشود.
چرخه معیوب مرمت بدون تداوم حمایت
مهدی گوهری، کنشگر حوزه میراث فرهنگی در گفتوگو با «جهانصنعت» ضمن اشاره به وضعیت کاروانسرای زینالدین گفت: «کاروانسرای زینالدین در سال۲۰۰۶ موفق به دریافت جایزه بهترین مرمت شد.
پس از آن، این مجموعه معرفی و تبلیغ و به یکی از اقامتگاههای جذاب برای گردشگران خارجی تبدیل شد بهگونهای که در کنار چند جاذبه شاخص ایران، در سایتهای مختلف خارجی معرفی و به گردشگران پیشنهاد میشد و استقبال بسیار خوبی نیز از آن صورت گرفت.»
وی افزود: «این کاروانسرا به دلیل آنکه تنها کاروانسرای مدور ایران و متعلق به دوره صفویه است از جذابیت ویژهای برخوردار بود.
این بنا در فضایی بسیار زیبا و در حدود ۳۰کیلومتری مهریز قرار دارد و گردشگران زیادی از آن بازدید میکردند.
فضای مجموعه زنده و پویا بود. مرمت با کیفیتی انجام شده بود، صنایعدستی در آن عرضه میشد، رستوران جذابی داشت و معمولا مملو از گردشگران بود.»
گوهری گفت: «در مقطعی برای بازدیدکنندگان سختگیریهایی اعمال میشد و تمرکز مجموعه بیشتر بر پذیرش گردشگران خارجی بود. این سیاست با توجه به استقبال خوب گردشگران، حس و حال مثبتی در فضا ایجاد کرده بود و مجموعه کاملا فعال و سرزنده به نظر میرسید.»
وی افزود: «در روزهای گذشته که برای بازدید به آنجا رفتیم، با توجه به کاهش شدید گردشگران خارجی در ایران و از کار افتادن چرخه اقتصادی، این مجموعه تعطیل شده بود و فضای بسیار غمانگیزی داشت. این در حالی است که پیش از تحویل این کاروانسرا به سرمایهگذاران، بنا بهصورت مخروبه و حتی بهعنوان آغل گوسفندان مورد استفاده قرار میگرفت.
با این حال همان آغل گوسفندان با مرمتی که بعدها برنده جایزه جهانی شد، به یکی از جاذبههای شاخص گردشگری ایران تبدیل شد.» این کنشگر میراث فرهنگی ادامه داد: «پیش از ثبت جهانی کاروانسراهای ایران، گردشگران خارجی با اقامت در این کاروانسرا هم با فرهنگ کاروانسراها و هم با مفهوم ثبت جهانی آشنا میشدند و تجربهای خوشایند داشتند اما متاسفانه امروز بهدلیل نبود حمایتها و همچنین عدم حضور گردشگران خارجی، این بنا دوباره به سمت متروکه شدن رفته است.»
وی گفت: «نسبت به سالهای گذشته که خودم این مجموعه را دیده بودم، وضعیت آن بهمراتب بدتر شده است. بخشهایی از بنا با خطر تخریب مواجه است، فضای سبز خشک شده، سرویسهای بهداشتی عملا غیرقابل استفاده و پر از پرندگان شدهاند و مجموعه حس یک بنای مخروبه را به بازدیدکننده منتقل میکند. اگر کسی این کاروانسرا را در گذشته دیده باشد و امروز دوباره آن را ببیند، واقعا با صحنهای غمانگیز مواجه میشود.»
گوهری افزود: «بنایی که با سرمایهگذاری شخصی و خصوصی مرمت شد و بهدلیل کیفیت بالای مرمت، جایزه جهانی دریافت کرد، امروز بهسبب نبود حمایتها و سیاستهای نادرست در حوزه گردشگری بار دیگر در مسیر تبدیل شدن به یک مخروبه قرار گرفته است. این چرخه معیوب و غمانگیز میتواند بسیاری از افرادی را که قصد سرمایهگذاری در حوزه گردشگری دارند، ناامید کند.»
زینالدین؛ از مرمت جهانی تا اجارههای سنگین و افول گردشگری
کامران امامی، سرمایهگذار و مرمتگر کاروانسرای زینالدین در گفتوگو با «جهانصنعت» ضمن اشاره به روند احیا و بهرهبرداری از این بنای تاریخی گفت: «کاروانسرای زینالدین یکی از نخستین بناهایی بود که توسط بخشخصوصی مرمت، احیا و وارد چرخه گردشگری شد. این اتفاق در سال۱۳۸۰ رخ داد. در زمانی که دو نهاد مجزا یعنی سازمان ایرانگردی و جهانگردی و سازمان میراث فرهنگی متولی بناهای تاریخی بودند و برای نخستینبار چنین تجربهای در مرمت و بهرهبرداری از یک کاروانسرا رقم میخورد.»
وی افزود: «تا پیش از شیوع کرونا کاروانسرای زینالدین بهصورت بیوقفه و شبانهروزی فعال و همواره پذیرای گردشگران داخلی و خارجی بود و بهطور مستمر نیز به نگهداری و مرمت آن رسیدگی میشد. با وجود فراز و فرودهای سیاسی، اجتماعی و تغییر سیاستهای دولتی، ما بهعنوان بخش خصوصی و بدون وابستگی به دولت فعالیت خود را ادامه دادیم بهگونهای که این مجموعه هیچگونه حمایت دولتی، تسهیلات یا وامی دریافت نکرد و تنها یک وام ۴۰میلیون تومانی گرفتیم که در نهایت حدود ۲۴۰تا۲۵۰میلیون تومان به بانک بازگردانده شد.»
امامی گفت: «قرارداد بهرهبرداری این مجموعه ۲۰ساله بود و در سال ۱۳۹۸ بهواسطه شیوع کرونا تعطیل شد. پس از دو سال، در سال۱۴۰۰ تصمیم به بازگشایی داشتیم اما الزامات و دستورالعملهای مرتبط با کرونا و شرایط اجرایی امکان ادامه فعالیت را بسیار دشوار کرد. در نهایت از سال۱۴۰۳ و با توجه به افول شدید گردشگری عملا ادامه کار ممکن نبود.» وی افزود: «اجارهبهای تعیینشده برای این مجموعه بهتدریج افزایش یافت؛ از ماهی ۲۵میلیون تومان آغاز شد و به ۳۰، ۳۸ و در نهایت به حدود ۴۵میلیون تومان در ماه رسید. در شرایطی که مسافری وجود ندارد و همزمان هزینههای سنگین نگهداری و حفاظت از بنا بر عهده ماست، پرداخت چنین اجارهای غیرمنطقی و غیرعقلانی است.» این سرمایهگذار پروژه مرمت و احیای کاروانسرای زینالدین با اشاره به افتخارات بینالمللی این مجموعه گفت: «در سالهای۲۰۰۵ و ۲۰۰۶، این پروژه بهعنوان نخستین تجربه ایران در مرمت بنایی تاریخی با حفظ کاربری و مصالح سنتی موفق به دریافت جایزه بینالمللی شد، همچنین در سالهای ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰، کاروانسرای زینالدین در نظرسنجی یک موسسه معتبر انگلیسی و براساس رای گردشگران خارجی در فهرست ۱۰مکان برتر اقامتی جهان قرار گرفت و در کتابهای مرجع گردشگری بینالمللی، اقامت در این کاروانسرا در کنار بازدید از آثاری چون تختجمشید، پاسارگاد، میدان نقشجهان اصفهان و بافت تاریخی یزد به گردشگران توصیه میشد.»
وی افزود: «این موفقیتها هم برای ما افتخار بود و هم انتظار داشتیم وزارت میراث فرهنگی، صندوق احیا و سایر متولیان، نگاه حمایتیتری داشته باشند. در شرایط افول گردشگری، رویکرد صرفا انتفاعی و مطالبه اجارههای سنگین نهتنها کمکی به حفظ بنا نمیکند بلکه به زیان منافع عمومی است.»
نقشه راه نجات کاروانسرای زینالدین
این سرمایهگذار و کنشگر حوزه میراث فرهنگی در پاسخ به این پرسش که چه اقدامی باید برای نجات کاروانسراهای تاریخی و مشخص کاروانسرای زینالدین طرف توجه متولیان امر قرار گیرد، گفت: «بهطور مشخص پیشنهاد دادیم که کاروانسراهایی مانند زینالدین که وابستگی بالایی به گردشگران خارجی دارند،در این دوره از پرداخت اجاره معاف شوند و در عوض حفظ، نگهداری و احیای کامل بنا برعهده بهرهبردار باشد البته همراه با افزایش نظارت، پایش مستمر و کنترل دقیق از سوی متولیان. در قالب چنین تفاهمنامهای هر زمان که مجموعه دوباره به چرخه اقتصادی مطلوب بازگشت، میتوان درباره پرداخت اجاره تصمیمگیری کرد.»
امامی ادامه داد: «حتی در شرایط تعطیلی کامل، تامین نگهبانی و حفاظت از بنا هزینهبر است. حداقل دو نگهبان بهصورت ۱۲ساعته نیاز است که با احتساب حقوق، بیمه و هزینههای جانبی ماهانه حدود ۵۰تا۶۰میلیون تومان هزینه ایجاد میکند. اگر این وظیفه بهعهده میراث فرهنگی گذاشته شود، منطقی است که اجارهبها در این دوره حذف شود.»
وی افزود: «کاروانسرای زینالدین از نظر زیرساختی نیز کاملا منفک از بافت شهری است و بهجز خود بنا از هیچیک از خدمات و زیرساختهای شهری استفاده نمیکند. به همین دلیل منطقیترین راهکار تعلیق اجاره و تمرکز بر حفظ و نگهداری اثر تا بازگشت رونق گردشگری است. پیشنهادی که میتواند به صیانت از این بنای ارزشمند و تداوم حضور سرمایهگذاران بخشخصوصی در حوزه میراث فرهنگی کمک کند.»
ضرورت تغییر رویکردها در شرایط افول گردشگری
امروز زینالدین با سکوت و خلوتی غمانگیزی روبهرو است. گردشگری در افول، تحریمها و هشدارهای بینالمللی سفر و شرایط اقتصادی دشوار باعث شده سرمایهگذاری که روزگاری این کاروانسرا را احیا کرده بود، اکنون با دشواریهای فراوان مواجه شود. بناهایی که نیازمند رسیدگی مستمر و مراقبت دائمی هستند بدون حمایت و نظارت به سرعت در معرض فرسودگی و تخریب قرار میگیرند. امروز بخشهایی از کاروانسرای زینالدین نیاز به مرمت و رسیدگی دارد، فضای سبز خشک شده و سرویسهای بهداشتی مجموعه بلااستفاده مانده است، وضعیت کنونی این هشدار را به همه متولیان میراث فرهنگی و سرمایهگذاران خصوصی میدهد که مرمت آغاز کار است، نه پایان آن. تجربه زینالدین نشان میدهد که حفظ و بهرهبرداری هوشمندانه نیازمند سازوکار مشخص و پایدار است. اعطای تسهیلات مناسب، معافیتهای اجارهای موقت و نظارت مستمر میتواند انگیزه سرمایهگذاران را برای ادامه فعالیت در حوزه میراث تاریخی حفظ کند. سرمایهگذاران خصوصی که خود نقش مرمتگر، طراح و بهرهبردار را ایفا کردهاند، توانستهاند بنا را به جریان گردشگری متصل کنند و تجربهای منحصربهفرد از فرهنگ و زندگی کویری ارائه دهند اما این جریان بدون حمایت مستمر تهدید میشود. در شرایط کنونی ضرورت دارد که وزارت میراث فرهنگی، صندوق احیا و سایر نهادهای مرتبط ضمن کاهش فشارهای مالی تضمین کنند که بناهای تاریخی همچون زینالدین همواره تحت مراقبت و بهرهبرداری قرار دارند. این رویکرد نهتنها از فرسودگی آثار جلوگیری میکند بلکه سرمایهگذاری بخشخصوصی را تقویت و گردشگری فرهنگی را در شرایط سخت اقتصادی و تحریمها حفظ میکند. زینالدین هشدار میدهد که بدون سیاستگذاری هوشمند، میراث زنده ایران میتواند به مخروبهای فراموششده تبدیل شود و فرصتی که سالها برای احیا و شناساندن فرهنگ تاریخی صرف شده به سرعت از دست برود.
