سینما بهمثابه صدای بیصداها
سمیه حاتمیامین– سینما در بستر تحولات اجتماعی همواره نقشی فراتر از یک سرگرمی ساده ایفا کرده و بهعنوان رسانهای تاثیرگذار، هم شکلدهنده و هم بازتابدهنده واقعیتهای اجتماعی بوده است. قدرت تصویر و روایت در سینما باعث میشود این هنر بتواند به عمق ذهن و احساس مخاطب نفوذ کند و رفتارها، نگرشها و حتی سیاستگذاریها را تغییر دهد. از همین رو مطالعه تاثیر سینما بر جامعه و چگونگی بازتاب مسائل اجتماعی در آن، راهی برای درک دقیقتر رابطه پیچیده میان فرهنگ، رسانه و مناسبات اجتماعی بهشمار میآید. از ابتدای پیدایش سینما، فیلمها تلاش کردهاند بخشی از واقعیت زمانه خود را بازتاب دهند؛ خواه این بازتاب مستقیم و واقعگرایانه باشد و خواه در قالب نمادها و استعارهها رخ دهد. فیلمسازان با پرداختن به معضلاتی مانند فقر، تبعیض، نابرابری، مهاجرت، آسیبهای اجتماعی، روابط خانوادگی، بحران هویت و تغییرات فرهنگی، به نوعی تاریخ غیررسمی جامعه را در قاب تصویر ثبت کردهاند. تماشاگر هنگام دیدن این فیلمها با واقعیتهایی مواجه میشود که شاید در زندگی روزمره از آنها غافل بوده یا آگاهانه نادیدهشان گرفته است. همین مواجهه است که نقش آگاهیبخش سینما را تقویت میکند و زمینه گفتوگو درباره مسائل اجتماعی را فراهم میآورد. از سوی دیگر مطالعه محتوای فیلمها نشان میدهد که سینما نهتنها بازتابدهنده وضعیت جامعه است بلکه برداشت و نگاه هنرمندان نسبت به این وضعیت را نیز نشان میدهد. این نگاه گاه انتقادی، گاه اصلاحگرایانه و گاه امیدوارانه است و همین تنوع نگاهها به گستردگی روایتهای سینمایی کمک کرده است.
نقش سینما در شکلدهی به نگرشها
سینما با قدرت تاثیرگذاری عاطفیاش میتواند نگرشها و رفتارهای اجتماعی را تغییر دهد. هنگامی که مخاطب با شخصیتها همذاتپنداری میکند، دردها و مشکلات آنان را از نزدیک لمس میکند و این تجربه عاطفی میتواند به تغییر درک او از واقعیت منجر شود. به عنوان مثال فیلمهایی که درباره تبعیض نژادی، خشونت علیه زنان، حقوق کودکان یا بحرانهای مهاجران ساخته میشوند اغلب موجب افزایش حساسیت عمومی و حتی طرح مطالبات اجتماعی جدید میگردند. همچنین سینما میتواند الگوهای رفتاری و سبک زندگی را بازآفرینی یا تقویت کند. شکل پوشش، نحوه روابط اجتماعی، الگوهای مصرف، شیوه بیان احساسات و حتی آرزوها و خواستههای نسلها تا حد زیادی تحتتاثیر روایتهای سینمایی قرار میگیرد. فیلمها میتوانند پیشرو تغییرات فرهنگی باشند یا برعکس، با بازتولید کلیشهها و باورهای غلط، به تداوم نابرابریها کمک کنند. بنابراین اثرگذاری سینما تنها در سطح سرگرمی نیست بلکه به اعماق ذهن و زیستجهان اجتماعی مردم نفوذ میکند.
سینما بهعنوان ابزار نقد و بازاندیشی
یکی از مهمترین کارکردهای فرهنگی سینما، ایجاد فرصت برای نقد و بازاندیشی نسبتبه وضعیت موجود است. بسیاری از فیلمها به طرح پرسشهای اساسی درباره عدالت اجتماعی، اخلاق، مسوولیت فردی و جمعی، قدرت، سنت و مدرنیته میپردازند. چنین آثاری مخاطب را وادار میکنند به ارزشهای تثبیتشده خود بیندیشد و نگاه دوبارهای به باورها و رفتارهای جامعه داشته باشد. سینما در نقش رسانهای عمومی میتواند نقطهای برای شروع گفتوگوهای اجتماعی باشد. وقتی فیلمی درباره مسائل اقلیتها، حقوق زنان یا چالشهای نسل جوان به موفقیت میرسد، بحثهای گستردهای در جامعه شکل میگیرد که خود به ایجاد حساسیت و مطالبهگری کمک میکند. از سوی دیگر طرح مسائل اجتماعی در سینما گاهی به اصلاحات فرهنگی و نهادی سرعت میبخشد و سیاستگذاران را به توجه بیشتر به نیازهای جامعه وادار میکند.
بازنمایی واقعیت و مسوولیت اجتماعی فیلمسازان
بازنمایی واقعیت در سینما همیشه بیطرفانه نیست. نگاه فیلمساز، شرایط تولید، محدودیتهای فرهنگی یا سیاسی و حتی اقتضائات بازار میتوانند بر نحوه بازتاب مسائل اجتماعی اثر بگذارند. از همین رو مسوولیت اجتماعی فیلمسازان اهمیت ویژهای دارد؛ آنان باید بدانند که هر روایت میتواند بر ذهنیت یک جامعه اثر بگذارد و تصویری که از یک گروه یا مساله اجتماعی ارائه میشود، پیامدهای اخلاقی و فرهنگی در پی دارد. برای نمونه در برخی فیلمها تصویر کلیشهای از یک طبقه اجتماعی یا گروه فرهنگی ارائه میشود که موجب تقویت پیشداوریها و ایجاد فاصله میان افراد جامعه میگردد. برعکس فیلمهایی که تلاش میکنند انسانیترین چهره از گروههای کمتر دیدهشده را نشان دهند میتوانند زمینه همدلی و درک متقابل را میان افراد جامعه تقویت کنند. بنابراین فیلمساز به عنوان خالق تصویر باید نسبت به پیامدهای فرهنگی اثر خود آگاه باشد و از تقویت کلیشههای مخرب پرهیز کند.
از طرفی یکی از مهمترین تاثیرات سینما، توانایی آن در تغییر گفتمان عمومی است. گاهی یک فیلم میتواند کانون توجه جامعه را به موضوعی جلب کند که پیش از آن کمتر بحث شده بود. این تغییر گفتمان معمولا نخست در فضای رسانهای و سپس در گفتوگوهای روزمره شکل میگیرد. در ادامه گروههای اجتماعی یا نهادهای مدنی ممکن است از این فرصت برای طرح مطالبات خود بهره ببرند. بهعنوان مثال موجی از فیلمهایی که در دهههای اخیر درباره حقوق زنان، خشونت خانگی، اعتیاد یا آسیبهای روانی ساخته شدهاند، نهتنها آگاهی عمومی را افزایش دادهاند بلکه سیاستگذاران را نیز به اصلاح قوانین و تدوین برنامههای حمایتی تشویق کردهاند. در بسیاری از موارد فیلمها با ایجاد همدلی عمومی فشار اجتماعی لازم برای تغییر را فراهم میکنند.
سینما، حافظه جمعی و هویت فرهنگی
سینما در شکلدهی به حافظه جمعی نیز نقشی کلیدی دارد. بسیاری از رویدادهای مهم تاریخی و اجتماعی، از طریق فیلمها در ذهن نسلها ثبت میشوند. آنچه مردم از گذشته به یاد میسپارند، اغلب ترکیبی از واقعیت تاریخی و بازنمایی سینمایی است. به همین دلیل سینما میتواند روایتهای جدیدی از هویت ملی، فرهنگی و اجتماعی بسازد یا روایتهای پیشین را بازخوانی کند. فیلمهایی که به سنتها، آیینها، سبک زندگی و ارزشهای یک جامعه میپردازند نقش مهمی در انتقال این عناصر به نسلهای بعدی دارند. در عین حال سینما با به تصویر کشیدن تضاد میان سنت و مدرنیته، مهاجرت، جهانیشدن و تغییرات فرهنگی، امکان گفتوگو درباره هویت معاصر را فراهم میآورد. از این منظر سینما نهتنها بازتابدهنده فرهنگ است بلکه به بازآفرینی و بازتعریف آن نیز کمک میکند.
اگرچه موضوع این بحث بیشتر بر جنبههای فرهنگی متمرکز است اما نمیتوان تاثیرات اقتصادی و اجتماعی صنعت سینما را نادیده گرفت. سینما بهطور مستقیم فرصتهای شغلی ایجاد میکند و بهطور غیرمستقیم بر صنایع مرتبط مانند گردشگری، مد، موسیقی و نشر اثر میگذارد. از منظر اجتماعی، موفقیت یک فیلم میتواند موجب تقویت غرور ملی، افزایش اعتمادبهنفس اجتماعی و ایجاد حس مشترک میان افراد جامعه شود. همچنین سالنهای سینما و رویدادهای مرتبط با آن – مانند جشنوارهها و بحثهای تخصصی- به فضاهای تعامل اجتماعی تبدیل میشوند و امکان همنشینی گروههای مختلف را فراهم میآورند. سینما پدیدهای چندوجهی است که هم از جامعه تاثیر میپذیرد و هم بر آن تاثیر میگذارد. از بازتاب مسائل اجتماعی گرفته تا شکلدهی به نگرشها، تغییر گفتمان عمومی، تقویت حافظه جمعی و مشارکت در هویت فرهنگی، سینما همواره جایگاهی فراتر از سرگرمی داشته است. با توجه به قدرت گسترده این رسانه، مسوولیت فیلمسازان، منتقدان، پژوهشگران و حتی مخاطبان در مواجهه با آن بسیار مهم است. شناخت تاثیرات اجتماعی و فرهنگی سینما به ما کمک میکند نقش آن را در توسعه فرهنگی و ارتقای آگاهی عمومی بهتر درک کنیم. سینمایی که بتواند روایت صادقانه و انسانی از مسائل اجتماعی ارائه دهد، نهتنها آینه جامعه است بلکه نیروی محرکهای برای تغییر، همدلی و حرکت به سوی وضعیت بهتر خواهد بود.
