سایه تردید بر سر مذاکرات
علیرضا کیانپور- هفته‌ای که آغاز شد منابع خبری سراسر جهان از این خبر دادند که سرانجام پس از حدود یک هفته وقفه، دیپلمات‌های ارشد ایرانی و آمریکایی را برای چندمین بار در حدود یک‌ماه گذشته راهی مسقط شدند و در حضور دیپلمات‌های عمانی به عنوان طرف میانجی این مذاکرات، با یکدیگر گفت‌وگو کنند؛ مذاکراتی که وقتی حوالی غروب یکشنبه به وقت تهران به پایان رسید، منابع خبری به نقل از روسا و اعضای ارشد هر دو تیم مذاکره‌کنندگان ایران و آمریکا از این نوشتند که طرفین باوجود دشواری مباحثی که با یکدیگر در میان گذاشتند، به آینده این گفت‌وگوها خوش‌بین و امیدوارند و معتقدند که مذاکرات در دور چهارم هم «مثبت» و «سازنده» بوده است.
با این همه اما تنها یکی، دو روز بعد در حالی که هنوز هفته به روزهای پایانی نرسیده بود، اوضاع از اساس تغییر کرد و پس از طرح مواضعی متناقض و متفاوت ازسوی طرف آمریکایی‌ها در انکار و مخالفت با یکی از خطوط قرمز غیرقابل‌مذاکره تهران- که همان بحث دامنه‌دار و قدیمی «غنی‌سازی اورانیوم» باشد- مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی نیز با استناد به «پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای» یا همان معاهده عدم اشاعه که به اختصار NPT شناخته می‌شود، بر حقوق مشروع ایران تاکید کرده و گفتند که قرار نیست از آن چشم‌پوشی کنند.
موضعی که اگرچه پیش از این نیز بارها و بارها اعلام شده بود و دست‌کم از قریب به یک دهه پیش که توافق هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ به امضا رسید و «برجام» وارد ادبیات سیاسی ایران شد، همواره مورد تاکید تهران بوده اما باتوجه به تحولات مهمی همچون حمله هفتم اکتبر حماس به اسرائیل و به راه افتادن جنگ خونینی که کماکان در جریان است و نیز تغییرات معادلات دیپلماسی بین‌الملل درپی آغاز این جنگ و البته بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید که همگی در همین بازه زمانی حدودا یک‌سال و چند ماهه گذشته رقم خورده و جهان سیاست را از بسیاری جهات دگرگون کرده، لزوما با واکنشی مشابه سال‌های گذشته مواجه نشده و نخواهد شد و به همین دلیل نیز برخی ناظران در همین یکی، دو روز گذشته از این سخن گفته‌اند که دیگر همچون چند روز پیش از آن نمی‌توان با اطمینان از تداوم گفت‌وگوها و دستیابی به توافق میان تهران و واشنگتن سخن گفت و اگر اختلافاتی که تا همین جای کار هم باعث شده طرفین از اظهارنظر صریح درباره زمان برگزاری دور بعدی مذاکرات نیز خودداری کنند، به سرعت و به‌نحوی تاثیرگذار تلطیف و مرتفع نشود، هیچ بعید نیست که دست‌کم در آینده نزدیک شاهد برگزاری دور بعدی مذاکرات هم نباشیم، چه برسد به برگزاری ادوار بعدی و نهایتا امضای یک توافق جامع میان جمهوری اسلامی و ایالات‌متحده!
مواضع معاونان وزیران خارجه کنونی و پیشین ایران و آمریکا
تنها کافی است نگاهی بیندازیم به برخی مواضع دیپلمات‌های ارشد ایرانی و آمریکایی که در همین ۲۴ ساعت گذشته اعلام شده تا دریابیم که اوضاع به‌مراتب پیچیده‌تر از آن است که در روزهای آغازین همین هفته تصور می‌شد. مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران و به تعبیری نفر دوم دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی دیروز به آنچه پیشتر استیو ویتکاف، فرستاده ویژه دونالد ترامپ به منطقه غرب آسیا و رییس تیم مذاکره‌کنندگان ایالات‌متحده درباره «حق غنی‌سازی ایران» مطرح کرده بود، واکنش نشان داد و با انتقاد نسبت به آنچه «مواضع متضاد و گاه متناقض آمریکایی‌ها» خواند، به ایلنا گفت: «ما اعتقاد نداریم که مذاکره باید در خارج از اتاق‌های مذاکره صورت بگیرد، یعنی اینکه از طریق رسانه‌ها مذاکره انجام شود، این کار درستی نیست و آمریکایی‌ها این کار را کرده‌اند بنابراین ما باید ببینیم که آیا در محل مذاکرات هم همین روش را دنبال می‌کنند یا خیر.» او همچنین بار دیگر از «خطوط قرمز جمهوری اسلامی» در این مذاکرات سخن گفت و تاکید کرد که «حق غنی‌سازی مساله‌ای است که در دل معاهده عدم اشاعه وجود دارد و هیچ کشوری نمی‌تواند برای اعضای یک معاهده تعیین کند که حق و حقوقشان چیست.» او با اشاره به مزایایی که ایران با عضویت در NPT به دست آورده، تاکید کرد: «هیچ‌کس نمی‌تواند درباره این مزایا بگوید که شما این حق را دارید یا ندارید؛ این حرف آنها از اساس بی‌پایه است و ما در مذاکرات این موضوع را خواهیم گفت و بر آن تاکید خواهیم کرد.» همزمان کاظم غریب‌آبادی که به عنوان معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت امور خارجه در این رابطه اظهارنظر می‌کرد، مشخصا به یکی از دیگر موانع پیشرفت کافی و موردانتظار این مذاکرات در هفته‌های گذشته- که همان بحث «مکانیزم ماشه» و تهدیدهای گاه و بیگاه اروپایی‌ها درخصوص فعال کردن آن باشد- پرداخت و گفت: «اروپایی‌ها خودشان می‌دانند که اگر بخواهند اقدام به فعال کردن مکانیزم ماشه کنند، طبیعتا فضایی که اکنون برای دیپلماسی باز است، تخریب می‌شود و جمهوری اسلامی هم واکنش متناسبی را در این زمینه انجام خواهد داد.» جالب آنکه در همین ۲۴ ساعت گذشته، علاوه‌بر معاونان وزیر خارجه دولت کنونی، معاون وزیر خارجه دولت پیشین نیز در ارتباط با مذاکراتی که در دوران فعالیتش در دستگاه دیپلماسی چندان پیشرفتی نداشت و حالا با روی کار آمدن مسعود پزشکیان و وزارت سیدعباس عراقچی دوباره به جریان افتاده، مدعی شد: «در دوره رییسی مذاکرات به سرانجام رسید ولی دلایلی باعث شد توافق نهایی نشود.» علی باقری‌کنی که هم‌اکنون نیز به عنوان یکی از اعضای شورای راهبردی وزارت امور خارجه در جریان جزئیات مذاکرات قرار دارد، در این رابطه گفته: «تعلل و عدم جدیت طرف مقابل باعث شد توافق نهایی حاصل نشود!» از دیگرسو معاون وزیر امور خارجه دولت اوباما که در زمان مذاکرات منتهی به توافق سال ۲۰۱۵ یا همان برجام، در قامت مذاکره‌کنندگان ارشد، نقشی تاثیرگذار داشت، در یک اظهارنظر تازه درباره اظهارات اخیر استیو ویتکاف و برخی اعضای دولت کنونی ایالات‌متحده درباره «حق غنی‌سازی ایران» گفته: «متقاعد کردن ایران به متوقف کردن غنی‌سازی، غیرممکن است!» وندی شرمن که تاکید کرده «برچیدن برنامه هسته‌ای ایران و صرف‌نظر کردن آنها از غنی‌سازی» را امری «ایده‌آل» می‌داند اما به این مهم واقف است که در عمل «غیرممکن است» و این یعنی، «آنها به یک بن‌بست می‌رسند و با احتمال جنگ مواجه خواهیم شد که صراحتا فکر نمی‌کنم رییس‌جمهور ترامپ به دنبال آن باشد چراکه او در کارزارهای انتخاباتی‌اش خود را به عنوان رییس‌جمهور صلح تبلیغ کرده است!»
پافشاری عارف بر خطوط قرمز تهران
با این همه اما احتمالا یکی از مهم‌ترین موضع‌گیری‌ها در این رابطه از جانب محمدرضا عارف، معاون اول رییس‌جمهور مطرح شد؛ موضعی که البته پس از آن مطرح می‌شد که رهبری در سخنرانی روز سه‌شنبه صراحتا اظهارات متناقض و تازه مقام‌های ایالات‌متحده را مصداق «یاوه‌گویی» خواندند و گفتند: «حرف‌های آمریکایی‌ها درباره اینکه اجازه غنی‌سازی به ایران نمی‌دهیم، غلط زیادی است.» آیت‌الله خامنه‌ای همچنین تصریح کردند که «جمهوری اسلامی سیاست و روش خود را در این زمینه دنبال خواهد کرد.» عارف که حدود ۲۴ساعت پس از آن سخنرانی مهم رهبری و در جریان برگزاری نشست روز گذشته هیات دولت در این رابطه اظهارنظر می‌کرد، در بخشی از سخنانش با تاکید بر اینکه «جمهوری اسلامی ایران در راهبرد توسعه علم و فناوری از کسی دستور نمی‌گیرد و بنا به نیاز و ظرفیت کشور حداکثر استفاده را از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای خواهیم داشت»، تصریح کرد: «ساخت سلاح هسته‌ای در دکترین دفاعی جمهوری اسلامی ایران جایگاهی ندارد و کشورهای غربی و رسانه‌های آمریکا به خوبی از این موضوع آگاه هستند و طرح چنین مطالبی نشانگر آشفتگی در بین مقامات کاخ سفید است.» عارف همچنین با بیان اینکه «موضع‌گیری اخیر سران آمریکایی درخصوص غنی‌سازی صفر ایران بار اول نیست و بار آخر هم نخواهد بود»، اعلام کرد: «اگر به دنبال عدم غنی‌سازی در خاک خود بودیم، در دهه‌های گذشته هم نیازی به تحمل تحریم‌های خشن و ظالمانه آمریکا نبود.» این عضو ارشد دولت چهاردهم همچنین با اشاره به خطوط قرمز و حقوق غیرقابل‌مذاکره جمهوری اسلامی در مذاکرات هسته‌ای گفت: «خط قرمز نظام جمهوری اسلامی ایران غنی‌سازی در خاک ایران است. ما دنبال سلاح هسته‌ای نیستیم اما از تمام ظرفیت هسته‌ای کشور همانند سایر فناوری‌ها و برای اهداف توسعه و پیشرفت بهره خواهیم برد.»
تردید عراقچی نسبت‌به سرنوشت مذاکرات
همین مواضع صریح مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی از رهبری به عنوان بالاترین مقام کشور از زاویه دید قانون اساسی تا برخی دیپلمات‌های ارشد و البته معاون اول رییس‌جمهور بود که احتمالا باعث شد سیدعباس عراقچی حتی حاضر نشد درباره حضور ایران در ادامه مذاکرات، صرف‌نظر از زمان برگزاری آن کلامی بگوید. وزیر امور خارجه که دیروز در این رابطه اظهارنظر می‌کرد با تاکید بر اینکه «ما پاسخ به درخواست‌های غیرمنطقی را پیشتر داده‌ایم»، هشدار داد که «این صحبت‌های غیرمعمول کمکی به پیشبرد گفت‌وگوها نمی‌کند» و گفت: «موضع ما کاملا روشن است؛ غنی‌سازی، چه با توافق و چه بدون توافق ادامه خواهد داشت اما اگر طرف‌ها تمایل دارند نسبت‌به برنامه صلح‌آمیز ایران شفافیت وجود داشته باشد، ما آمادگی داریم. با این حال در مقابل، گفت‌وگو درباره رفع تحریم‌های ظالمانه‌ای که به دلیل ادعاها درباره برنامه هسته‌ای ما وضع شده‌اند، باید صورت گیرد و این تحریم‌ها برداشته شوند.» رییس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی همچنین در پاسخ به پرسشی درباره امکان حضور ایران در دور بعدی مذاکرات گفت: «ما در حال بررسی این موضوع هستیم که آیا در دور بعدی مذاکرات شرکت کنیم یا نه!» عراقچی تصریح کرد: «ما در برابر زیاده‌خواهی‌ها در پشت میز مذاکره مقابله خواهیم کرد اما هرگز دیپلماسی را ترک نکرده‌ایم. ما هنوز در حال بررسی این موضوع هستیم که آیا در آن تاریخ و در آن مکان، مذاکراتی مفید و سودمند می‌تواند برگزار شود یا خیر.»
«پلن B » احتمالی تهران درصورت شکست مذاکرات
همزمان با این تحولات اما دیروز خبرگزاری رویترز به نقل از سه منبع ایرانی اعلام کرد که با توجه به اینکه اختلافات سر «خطوط قرمز» طرفین در مذاکرات هسته‌ای تهران و واشنگتن، روند مذاکرات را متزلزل کرده، ایران احتمالا به عنوان «پلن B» سراغ چین و روسیه خواهد رفت. این خبرگزاری که مدعی است پلن B تهران این است که «راهبرد پیش از آغاز مذاکرات ادامه پیدا کند» همچنین توضیح داد: «ایران از تشدید تنش خودداری خواهد کرد و آماده دفاع از خود است.» منابعی که رویترز به نقل از آنان از پلن B گزارش داده، همچنین اضافه کرده‌اند که «این راهبرد همچنین شامل تقویت روابط با متحدانی همچون روسیه و چین است.» رویترز به نقل از دو مقام ایرانی و یک دیپلمات اروپایی اضافه کرد که تهران از انتقال تمام ذخایر اورانیوم غنی‌شده با خلوص بالای خود به خارج از ایران و مذاکره درباره برنامه موشکی خود خودداری می‌کند.
افق ناروشن مذاکراتی که چندروز پیش امیدبخش بود!
بدین ترتیب در شرایطی که پیش از این بسیاری از منابع خبری در سراسر جهان از این نوشته بودند که دور پنجم مذاکرات نیز احتمالا در روزهای آغازین هفته آتی برگزار خواهد شد، طرح اظهارات متناقض استیو ویتکاف و برخی دیگر از مقام‌های ارشد کاخ سفید درباره غنی‌سازی صفر ایران و واکنش صریح و البته قابل پیش‌بینی تهران به این مواضع، شرایطی را ایجاد کرده که بسیاری معتقدند دست‌کم تا اطلاع ثانوی و بروز نشانه‌هایی از تغییر در شرایط نامساعد کنونی نه‌تنها نمی‌توان درباره زمان و مکان دور بعدی مذاکرات اظهارنظر کرد بلکه بهتر است درباره کلیت این گفت‌وگوها نیز با احتیاط بیشتری اظهارنظر کنیم و منتظر بمانیم تا مگر درصورت نرمش طرفین، باردیگر امکان ازسرگیری مذاکرات در دسترس باشد. همزمان اما چنانکه در گزارش رویترز نیز مورد تاکید قرار گرفته، بسیاری از ناظران از هم‌اکنون ترجیح می‌دهند بیش از پرداختن به بن‌بست و گره‌ای که هم‌اکنون، ادامه روند مذاکرات را ناممکن ساخته، به این بپردازند که در صورت شکست کامل این گفت‌وگوها، چه سناریوهایی پیش‌روی طرفین خواهد بود؛ پرسشی که به‌ویژه وقتی در تهران نشسته باشید و به پاسخ آن بیندیشید، قاعدتا بیشتر به پیامدها و هزینه‌های احتمالی منتفی شدن و شکست مذاکرات توجه خواهید کرد.
