ردپای نئاندرتال‌ها در ایران
نادر نینوایی– براساس شواهدی که باستان‌شناسان پیش از تاریخ و دیرین‌انسان‌شناسان به آن دست یافته‌اند، انسان نخستین از قاره آفریقا به گوشه و کنار جهان مهاجرت کرده است. در سال‌های اخیر ردپای گونه‌های مختلف انسان، از انسان نئاندرتال گرفته تا انسان راست‌قامت و هایدلبرگ، در نقاط مختلف جهان یافت شده است. با توجه به اینکه ایران در مسیر مهاجرت انسان‌های نخستین از آفریقا به سایر نقاط قرار داشته است منطقی به نظر می‌رسد که شواهدی از گونه‌های مختلف انسان در ایران نیز یافت شود.
کشور ایران اما به‌دلیل داشتن تمدنی تاریخی و مهم از دوران باستان تاکنون، بیشتر مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در آن معطوف به دوران تاریخی بوده و به همین سبب تا حدود زیادی از یافتن شواهد پیش از تاریخ و بقایای سکونت گونه‌های مختلف انسان در فلات ایران بازمانده‌ایم.
در یک دهه اخیر تحت تاثیر کاوش‌های انجام شده از سوی گروهی از باستان‌شناسان، از جمله دکتر حامد وحدتی‌نسب، شواهدی از جمله دندان شیری انسان نئاندرتال و بقایای سکونت و ابزار سنگی انواعی از انسان‌های پیش از تاریخ در برخی نقاط کشور مانند غار قلعه‌کرد قزوین یافت شده است که سندی مهم در خصوص اثبات حضور انسان پیش از تاریخ در فلات ایران به حساب می‌آید.
نتایج آخرین کاوش‌های غار قلعه‌کرد
دکتر حامد وحدتی‌نسب، باستان‌شناس پیش از تاریخ و سرپرست کاوش‌های غار قلعه‌کرد قزوین در خصوص نتایج آخرین کاوش‌هایی که در این غار به سرپرستی او به انجام رسیده است به «جهان‌صنعت» گفت: «کاوش فصل ششم غار قلعه‌کرد به تازگی به پایان رسید. این فصل کاوش توسط من و دکتر هاشمی از ابتدای خردادماه شروع شد و به‌تازگی پایان یافت. براساس تخمینی که داشته‌ایم، تصور می‌کنیم با کاوش‌های اخیر، چند صد‌هزار سال به قدمت این غار افزوده شده است یعنی سن قبلی غار که ۴۵۵هزار سال مشخص شده بود، مربوط به کاوش‌های فصل دوم بود. در چهار فصل قبلی کاوش‌ها را ادامه دادیم و در نهایت به اینجا رسیدیم که در فصل اخیر،
۵/۲ متر زیر سن‌سنجی قبلی کار کردیم و تخمین ما این است که باید یافته‌ها مربوط به بازه زمانی بین ۶۰۰ تا ۷۰۰هزار سال پیش باشد. در این کاوش‌ها هم شواهد دست‌افزارهای سنگی و هم بقایای استخوان‌های شکار شده را یافته‌ایم و نکته مهم این است که از بازه زمانی انسان نئاندرتال عبور کرده‌ایم. نئاندرتال‌ها از حدود ۴۰۰هزار سال پیش در جنوب غرب آسیا و اروپا سکونت داشته‌اند. در واقع در لایه‌های کاوش شده اخیر، در بازه زمانی انسانی هستیم که قبل از انسان نئاندرتال در فلات ایران زندگی می‌کرده است.»
وی در پاسخ به این پرسش که این بازه زمانی مشخصا مربوط به چه گونه‌هایی از انسان‌ها می‌شود، اظهار داشت: «این گونه یا انسان هایدلبرگ یا نوعی از انسان راست‌قامت است. از آنجایی که تاکنون بقایای جسمانی را نیافته‌ایم، نمی‌توانیم به‌طور قطعی بگوییم که شواهد یافت شده به کدام یک از این‌گونه‌های انسانی تعلق دارد اما به‌طور کلی می‌دانیم که قدیمی‌ترین سکونتگاه انسان در فلات ایران غار قلعه‌کرد بوده و قدمت آن نیز بیشتر می‌شود. توجه داشته باشید که این برای نخستین بار است که در بازه زمانی پارینه‌سنگی قدیم، کاوش انجام می‌دهیم و لایه‌های باستانی که داریم مربوط به این دوره است.»
یافت دندان شیری انسان نئاندرتال در اطراف قزوین
یکی از شاخص‌ترین یافته‌ها در غار قلعه‌کرد قزوین، دندان شیری انسان نئاندرتال است که گواهی متقن بر حضور انسان پیش از تاریخ در فلات ایران شمرده می‌شود.
وحدتی‌نسب در خصوص شواهد انسانی یافت شده در غار قلعه‌کرد از انسان نئاندرتال گفت: «دو دندان شیری در غار قلعه‌کرد قزوین یافت شده است. یکی از این دو دندان در موزه قزوین به نمایش درآمده که مربوط به ۱۷۵هزار سال قبل است و به احتمال زیاد متعلق به یک کودک نئاندرتال است. مطالعات روی دندان شیری دوم نیز در حال انجام است و این دندان مربوط به ۱۸۰هزار سال پیش بوده و قرار است پس از اتمام آنالیزها در موزه قزوین به نمایش درآید.»
قطعی بودن حضور گونه‌های پیش از تاریخ انسان در فلات ایران
براساس مطالعات باستان‌شناسان، انسان پیش از تاریخ پس از مهاجرت از آفریقا در طول نسل‌ها در جای‌جای جهان مستقر شده و به همین دلیل باید از فلات ایران نیز گذر کرده باشد بنابراین با انجام کاوش‌های دقیق و کافی باید ردپای انسان‌های پیش از تاریخ، از انسان نئاندرتال تا سایر گونه‌های انسان را در فلات ایران یافت.
با این وجود به‌دلیل تمدن تاریخی کشورمان بیشتر کاوش‌های باستان‌شناسی معطوف به دوران تاریخی و به‌ویژه از آغاز تمدن‌های تاریخی بوده و به این ترتیب ردپای قابل‌ملاحظه‌ای از انسان‌های پیش از تاریخ در فلات ایران یافت نشده است.
وحدتی‌نسب در پاسخ به این پرسش که آیا شواهد کنونی در غار قلعه‌کرد قزوین و همچنین در کرمانشاه و لرستان به حدی رسیده که بتوانیم با قطعیت بگوییم که گونه‌هایی از انسان پیش از تاریخ در فلات ایران حضور و در دوره‌هایی سکونت داشته‌اند، گفت: «۱۰۰درصد. در گذشته با استفاده از شواهد سطحی و بقایای سنگ‌واره‌ای که در پیرامون فلات ایران پیدا شده بود، تقریبا حدس نزدیک به یقین می‌زدیم که فلات ایران محل زیست این انسان‌ها از حدود ۲میلیون سال پیش بوده اما اکنون داریم به‌طور متقن شواهد مستقیم را به‌دست می‌آوریم و باید بگویم در بدبینانه‌ترین حالت از حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰هزار سال پیش به‌طور قطع می‌دانیم که نوعی از انسان در فلات ایران زندگی می‌کرده است. برآورد ما این است که این سن به عقب‌تر هم خواهد رفت و تقریبا مطمئن هستیم که با ادامه کاوش‌ها و مشخص شدن نتایج سن‌سنجی جدید، عمر حضور انواعی از انسان در ایران به دو تا سه برابر هم می‌رسد.»
تشکیک درباره آریایی بودن ایرانیان
پژوهش‌های ژنتیکی که در سال‌های اخیر انجام شده در خصوص گمانه‌های پیشین تاریخ‌شناسان که نسب ایرانیان را به آریایی‌هایی می‌رساند که از مناطق شمالی به سوی فلات ایران کوچ کرده‌اند، شک و شبهه‌هایی ایجاد کرده است.
وحدتی‌نسب در پاسخ به این پرسش که بر چه اساسی برخی باستان‌شناسان پیش از تاریخ به این نظر رسیده‌اند که ریشه مردم ایران بیش از آنکه به نسب مشترک با مردمان آریایی نزدیک باشد، مربوط به مردمی است که حتی پیش از مهاجرت آریایی‌ها در فلات ایران می‌زیسته‌اند، گفت: «مهم‌ترین استنادی که وجود دارد، مبتنی بر تحقیقات ژنتیکی است که روی مردمان(کنونی) ایران و نیز مردمان گذشته ایران انجام شده است. در ۱۰سال اخیر تحقیقات ژنتیکی زیادی انجام شده که نشان می‌دهد ریشه زیستی ما ایرانیان بسیار کهن است و به چیزی حدود ۴۰هزار سال پیش بازمی‌گردد. سپس امواجی از مهاجرت‌ها و خروج‌ها رخ داده که این مهاجرت‌ها و خروج‌ها تاثیر زیادی بر تنه اصلی ژنتیکی مردمان فلات ایران نداشته است. البته این مهاجرت‌ها قطعا بی‌تاثیر نبوده اما از نظر زیستی بیش از آنکه خود را به اقوام مهاجری که حدود ۴ تا ۵هزار سال پیش وارد ایران شدند، منتسب کنیم، باید بدانیم که به اقوامی منتسب هستیم که ده‌ها‌هزار سال قبل در فلات ایران زندگی می‌کردند.»
ضرورت تقویت کاوش‌های باستان‌شناسی پیش از تاریخ
همانطور که پیش‌تر نیز اشاره شد، بسیاری از کاوش‌ها و مطالعات باستان‌شناسی در ایران به دوران تاریخی معطوف بوده و از کاوش‌های پیش از تاریخ غفلت شده است. این در حالی است که ایران می‌تواند اطلاعات ارزشمندی را در زمینه انسان‌شناسی و پیشینه انسانی به ما ارائه دهد بنابراین افزایش و تقویت کاوش‌های باستان‌شناسی پیش از تاریخ در ایران ضروری است.
این کاوش‌ها به ما کمک خواهند کرد تا درک بهتری از تحولات فرهنگی، اجتماعی و زیست‌محیطی انسان‌های اولیه داشته باشیم و همچنین به شناخت بهتر از اقوام و فرهنگ‌های پیش از تاریخ در فلات ایران بپردازیم. از آنجا که شواهد جدید نشان می‌دهند انسان‌های پیش از تاریخ نه‌تنها در ایران بلکه در سایر نقاط منطقه نیز حضور داشته‌اند، این موضوع ضرورت همکاری‌های بین‌المللی در زمینه باستان‌شناسی را نیز برجسته می‌کند.
این کاوش‌ها می‌توانند به ارتقای اعتبار ایران در جامعه علمی جهانی کمک کرده و به جذب گردشگران علمی و پژوهشگران بین‌المللی منجر شوند. در نهایت با تقویت و افزایش کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران می‌توانیم به شناخت بهتری از تاریخ و فرهنگ انسانی دست یابیم و زمینه‌های جدیدی برای تحقیقات و مطالعات علمی ایجاد کنیم. این اقدام نه‌تنها به غنای دانش بشری کمک خواهد کرد بلکه به درک بهتر هویت فرهنگی و تاریخی ما نیز می‌انجامد.
