راز توسعه‌نیافتگی پتروشیمی
هستی عبادی– صنعت پتروشیمی ایران امروز با ظرفیت اسمی نزدیک به ۹۶میلیون تن، یکی از ستون‌های صادرات غیرنفتی کشور است اما رقم اسمی ظرفیت و واقعیتِ ارزش‌افزوده تولید دو چیز متفاوت است. بخش عمده تولیدات ما در حلقه‌های نخستِ زنجیره قرار دارد. متانول، اوره، اتیلن و پلی‌اتیلن و برخلاف ظرفیت بالا، خروجی واقعی و سهم ارزش‌افزوده پایین‌تر از ظرفیت‌های بالقوه است. گزارش‌های رسمی نشان می‌دهند ظرفیت اسمی حدود ۶/۹۶میلیون تن است اما تولید واقعی سالانه به‌مراتب کمتر از این عدد است که خود نشانه‌ای از ناکارآمدی در تبدیل مواد پایه به محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر است.
خام‌فروشی شاه‌بیت مخالفان توسعه پتروشیمی در یک‌دهه گذشته بوده است. این انتقادها در ادوار مختلف گاه آنچنان آتشین شده که به گزارش، تحقیق و تفحص و سوال از وزرا کشید اما در نهایت راه به جایی نبرد. موانع پیش‌روی توسعه زنجیره پایین‌دست پتروشیمی آنچنان گسترده و گاه غیرقابل حل است که با گذشته بیش از دو دهه از توسعه صنعت پتروشیمی در ایران، همچنان خام‌فروشی مساله اول این صنعت است.
آنطورکه کارشناسان این صنعت می‌گویند، چهار عامل کلیدی مانع توسعه زنجیره ارزش در پایین‌دست پتروشیمی‌ها هستند که در ردیف اول تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی و انتقال فناوری قرار می‌گیرد. مانع بعد، سیاست‌های قیمتگذاری خوراک و انرژی است که انگیزه حلقه اول تولید را از بین برده و مانع کلیدی سوم، نبود بازارِ داخلی هدفمند و سیاستگذاری صنعتی برای محصولات پایین‌دستی است. در کنار این سه عامل، ضعف در جذب سرمایه‌گذاری‌های دانش‌محور و مدیریت ریسک صادراتی را هم باید به این مجموعه اضافه کرد که باعث شده محصولات فرآوری‌شده در صنایع پتروشیمی که در راس آنها متانول است، بدون هیچ ارزش‌افزوده دیگری راهی پتروشیمی‌های چین شده و تبدیل به کالاهای با ارزش‌افزوده بالا شود که در رشد تولید ناخالص داخلی این کشور می‌نشیند.
چندی پیش مرکز پژوهش‌های مجلس در بررسی موانع توسعه صنایع پایین‌دست پتروشیمی‌ها پیشنهاداتی ارائه کرد که از جمله آنها می‌توان به بازنگری در سیاست‌های قیمتگذاری و تخصیص یارانه آن، ارائه بسته‌های حمایتی و تضمین بازار مثل خرید تضمینی، معافیت‌های مالیاتی هدفمند و تضمین صادرات برای واحدهای پایین‌دستی اشاره کرد.
هرچند نقش دیپلماسی اقتصادی و عقد قراردادهای بلندمدت با مشتریان منطقه‌ای می‌تواند ریسک‌های سرمایه‌گذاری را در این صنعت کاهش دهد اما پتروشیمی ایران جایگاه خود را در منطقه یافته و بیش از هرچیز نیازمند توسعه فناوری و انتقال تکنولوژی است. در این بازار پرسود، رقابت اما تنگاتنگ است و در گام بعدی توسعه صنعت پتروشیمی حتما باید به‌جای ظرفیت‌سازی بر خام‌فروشی برای توسعه زنجیره پایین‌دست اقدام کرد.
از صادرات مواد خام تا رویای خلق ارزش‌افزوده
حمید حسینی، سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی(اپکس) در تشریح موانع پیش‌روی زنجیره پایین‌دست پتروشیمی به «جهان‌صنعت» گفت: صنعت پتروشیمی هم سرمایه‌بر است و هم به شدت وابسته به دانش فنی و فناوری‌های روز. ما توانستیم در سال‌های گذشته زنجیره اول و دوم این صنعت را راه‌اندازی کنیم؛ به‌گونه‌ای که امروز حدود ۹۶میلیون تن محصول پتروشیمی تولید می‌کنیم. تقریبا تمامی محصولات پایه مانند پلیمرها، آمونیاک، متانول و آروماتیک‌ها در کشور تولید می‌شوند و از این نظر پایه‌های صنعت پتروشیمی ما بر زمین محکمی قرار دارد.
وی اضافه می‌کند: از سال۱۳۸۴ به بعد، با آغاز تحریم‌ها، روند توسعه صنعت دچار مشکل شد. محدودیت‌های مالی و قطع دسترسی به خطوط اعتباری و فاینانس، مانع پیشرفت در تکمیل زنجیره‌های بالادستی و میان‌دستی شد. علاوه بر این عدم دسترسی به دانش فنی و فناوری‌های پیشرفته، ادامه مسیر توسعه را دشوارتر کرد.
حسینی تاکید کرد: از سوی دیگر سیاستگذاری‌های نادرست دولت در زمینه قیمتگذاری انرژی، موجب شد یارانه‌ها و تخفیف‌ها عمدتا به حلقه اول تولید اختصاص یابد. به‌‌عنوان مثال تولیدکنندگان متانول یا اتیلن از خوراک ارزان بهره‌مند شدند اما واحدهای پایین‌دستی که باید از این مواد اولیه برای تولید محصولات با ارزش‌افزوده بیشتر استفاده می‌کردند، کمترین حمایت را دریافت کردند.
به گفته او این رویکرد سبب شد که سرمایه‌گذاری و سودآوری بیشتر در حلقه اول باقی بماند. به همین دلیل واحدهای متانول و اوره به‌‌سرعت توسعه یافتند، درحالیکه ارزش‌افزوده آنها بسیار محدود است. برای نمونه قیمت هر تن اوره در بهترین حالت حدود ۳۰۰ تا ۳۳۰ دلار است درحالیکه تولید برخی محصولات پایین‌دستی می‌تواند ارزش‌افزوده‌ای بیش از ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ دلار در هر تن ایجاد کند.
سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی همچنین با بیان اینکه عامل اصلی یعنی تحریم‌ها و حکمرانی نادرست در حوزه انرژی و قیمتگذاری موجب شده‌اند که تمرکز صنعت پتروشیمی کشور عمدتا بر زنجیره اول و دوم باقی بماند، تصریح کرد: زنجیره سوم که می‌توانست بیشترین سود و ارزش‌افزوده را برای صنایع داخلی و اقتصاد کشور فراهم کند به‌‌طور جدی توسعه نیافت. این کمبودها در صنایعی مانند پلاستیک‌سازی یا صنایع وابسته به پروپیلن به‌وضوح دیده می‌شود به‌‌طوری‌که تولید پروپیلن ما کمتر از یک‌سوم پلی‌اتیلن است و نیاز داخلی به این ماده و بسیاری دیگر از محصولات پایین‌دستی از طریق واردات تامین می‌شود.
حسینی تاکید کرد: در نتیجه بازنگری در سیاست‌های صنعت پتروشیمی ضروری است. ما نیازمند همکاری با شرکت‌های خارجی برای دستیابی به دانش فنی و تکمیل زنجیره ارزش هستیم تا علاوه‌بر تامین نیاز داخل، بتوانیم در بازارهای جهانی نیز با محصولات متنوع و با ارزش‌افزوده بالاتر حضور داشته باشیم.
وابستگی زیاد به فروش داخلی
محمدصادق مهرجو، کارشناس انرژی نیز در پاسخ به این سوال که چرا صنایع پایین‌دستی ما پیشرفت لازم را نداشته، به «جهان صنعت» گفت: به‌نظرم اولین بحث رغبت هلدینگ‌های سرمایه‌گذاری پتروشیمی برای توسعه صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی صنایع پتروشیمی است که می‌تواند علتش مثلا کمبود تکنولوژی دردسترس باشد. موضوع دیگر کم‌هزینه بودن طرح‌های بالادستی پتروشیمی مثل متانول‌سازی است که اتفاقا سود قابل‌توجه با توجه به قیمت پایین گاز در ایران دارد.
وی افزود: البته بحث تحریم‌ها هم حتما می‌تواند موثر باشد. بالاخره ما جزو استفاده‌کنندگان تکنولوژی هستیم و هرچه در زنجیره ارزش گاز بخواهیم به حلقه‌های پایین‌دست نزدیک شویم هم تکنولوژی‌ها پیچیده‌تر می‌شوند و هم هزینه سرمایه‌گذاری‌ها بیشتر خواهد شد. کشورهای صاحب تکنولوژی هم معدود و عمدتا غربی هستند. این کارشناس و تحلیلگر انرژی با تاکید بر اینکه در زمینه موانع پیش‌روی صنعت پتروشیمی بحث بازار مناسب مطرح نیست، عنوان کرد: میزان هر تن واردات ما چیزی حدود ۲۳۰۰ دلار است و میزان هر تن محصول صادراتی ما چیزی حدود یک‌پنجم این میزان است. این ارقام نشان می‌دهد که به‌شدت به واردات محصولات پتروشیمی وابسته‌ایم. به همین دلیل هم با حرکت به سمت زنجیره‌های پایین‌دست هم می‌توان از خام‌فروشی در صنایع پتروشیمی فاصله گرفته و هم ارزش صادرات را بیشتر کرد.
مهرجو در واکنش به این سوال که چرا با وجود مشخص بودن راهکارها اقدام عملی صورت نمی‌گیرد، عنوان کرد: ریشه این موضوع به عوامل مختلفی برمی‌گردد که بحث حجم سرمایه‌گذاری و به‌تبع آن حرکت به‌سمت زنجیره‌های پایین‌تر باید اولویت باشد. مساله بعد رغبت و نرخ بازگشت سرمایه به نسبت حلقه‌های بالاتر است که احتمالا طولانی‌تر خواهد شد. ضمن اینکه محصولات تولیدی بالادست خواهان زیادی در داخل کشور دارد که مجموعه این عوامل باعث شده حرکت در این مسیر به کندی پیش برود.
