دارو؛ بر لبه اصلاح یا تداوم بحران
جهان‌صنعت– پس از چاپ گزارشی با عنوان «نظام سلامت ایران؛ اصلاح از درون یا فرسایش؟/ ساختار دارویی در قبضه نام‌های محدود» در روزنامه جهان‌صنعت شماره۱۰تیر ۱۴۰۴، سازمان غذا و دارو با ارسال جوابیه‌ای، به برخی محورهای مطرح‌شده در آن پاسخ داده است. در این جوابیه آمده است:
«ضمن سپاس از توجه آن رسانه محترم به مسائل حوزه سلامت نکاتی را از سوی سازمان غذا و دارو جهت روشنگری و تکمیل افق دید افکار عمومی ارائه می‌نماییم.
سازمان غذا و دارو همواره از نقدهای کارشناسی و پیشنهادهای اصلاح‌گرایانه استقبال کرده و بر این باور است که سلامت کشور تنها در سایه گفت‌وگوی مستمر، شفافیت و بهره‌گیری از خردجمعی قابل ارتقاست. در همین راستا، طی یک‌سال گذشته بیش‌ازپیش تلاش شده با تقویت سازوکارهای مشارکتی، تصمیم‌گیری‌های کلان در حوزه فرآورده‌های سلامت به ویژه دارو و تجهیزات پزشکی، با اتکا به نظر نهادهای تخصصی، دانشگاه‌ها، تشکل‌ها و فعالان صنفی، از شفافیت و دقت بیشتری برخوردار شود.
در این مسیر، سازمان غذا و دارو موفق شده است با مدیریت موثر منابع ارزی، تامین پایدار داروهای حیاتی را تضمین کند و از بروز کمبودهای گسترده جلوگیری نماید. همچنین در جریان جنگ ۱۲روزه اخیر، بدون ایجاد اختلال در زنجیره توزیع، نیاز بیماران به‌صورت کامل تامین شد؛ موضوعی که مورد تایید مردم، نهادهای نظارتی، حمایت دولت محترم و همراهی مجلس شورای اسلامی قرار گرفت.
اعتماد عمومی به سیاست‌های این سازمان نیز طی این مدت به عنوان نشانه‌ای از درک عمومی نسبت به تلاش‌های مستمر مجموعه سلامت کشور رو به افزایش بوده است. با این حال طبیعی است که رسانه‌ها در نقد وضعیت موجود دیدگاه‌هایی را مطرح کنند اما انتظار می‌رود این دیدگاه‌ها برای اثربخشی بیشتر، بر پایه مستندات دقیق و قابل اتکا بیان شوند تا امکان بهره‌برداری سازنده از آنها در سیاستگذاری‌های آینده فراهم گردد.
سازمان غذا و دارو ضمن تاکید بر ضرورت شفاف‌سازی و مقابله با تعارض منافع، خود را متعهد به اصلاح ساختارهای ناکارآمد می‌داند و این مسیر را نه در قالب تغییرات ظاهری بلکه به‌صورت تدریجی، ساختاری و مبتنی بر دانش تخصصی دنبال می‌کند.
در پایان از همراهی رسانه‌هایی همچون «جهان‌صنعت» که با طرح پرسش‌ها و نقدهای جدی به پویایی گفت‌وگوی ملی در حوزه سلامت کمک می‌کنند، صمیمانه قدردانی می‌نماییم.»
تقدیر از تغییر رویکرد روابط عمومی و نقدپذیری
آنچه در نگاه نخست در جوابیه سازمان غذا و دارو قابل تامل و البته قابل تقدیر است، تغییر رویکرد روابط عمومی این نهاد نسبت به گذشته و پذیرش فضای نقد و گفت‌وگو با رسانه‌هاست.
امروز شاهد نگاهی هستیم که اصل انتقاد را به رسمیت می‌شناسد و از مسیر گفت‌وگو عبور می‌کند، نه مقابله و حذف. این تحول اگرچه هنوز در آغاز راه است اما به‌عنوان یک تغییر مثبت در فضای سیاستگذاری سلامت باید به آن اشاره و از آن حمایت کرد.رسانه، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند دارو و درمان، نه دشمن ساختارهاست و نه معارض خدمت بلکه می‌تواند صدای بیمار، داروساز، تولیدکننده و حتی کارمند دغدغه‌مند داخل ساختار باشد. از این‌رو رویکرد تازه روابط عمومی سازمان غذا و دارو، فارغ از محتوای جوابیه، به خودی خود گامی رو به جلو در مسیر گفت‌وگو با جامعه است. دکتر نایارا سپنتا، نویسنده گزارش، نکاتی تکمیلی را در ادامه ارائه کرده که به برخی خلأهای موجود در پاسخ سازمان می‌پردازد.
پرسش‌هایی که همچنان بی‌پاسخ مانده‌اند
با وجود تلاش سازمان غذا و دارو برای پاسخگویی، بسیاری از نکات مطرح‌شده در گزارش «جهان‌صنعت» همچنان بی‌پاسخ مانده یا در لایه‌ای از کلی‌گویی فرو رفته‌اند. این خلأها به‌ویژه در چند محور مهم قابل تامل هستند.
سکوت در برابر ساختارهای محفلی
یکی از جدی‌ترین دغدغه‌های مطرح‌شده در گزارش پیشین، اشاره صریح به وجود انتصابات غیراصولی، تصمیم‌سازی محفلی و وابستگی به حلقه‌های قدرت در ساختار سیاستگذاری دارویی بود. با این حال سازمان غذا و دارو در پاسخ خود، هیچ اشاره مستقیمی به این مسائل نکرده و تنها از مشارکت دانشگاه‌ها و نهادهای تخصصی سخن گفته است.
این در حالی است که ساختار صنعت دارو، به‌دلیل محدودیت جغرافیای ذی‌نفعان و بازیگران اصلی، به‌شدت شفاف و قابل ردیابی است و اگر تا امروز برخی فعالان مستقل از بیان مستندات خودداری کرده‌اند، نه از سر فقدان اطلاعات بلکه در جهت حفظ همبستگی صنفی و پرهیز از التهاب رسانه‌ای بوده است.
روابط عمومی سازمان باید این واقعیت را در نظر بگیرد که امروز دوره پنهانکاری‌های ساختاری به سر رسیده و بدنه فعال صنعت دارو به بلوغ رسانه‌ای و تخصصی کافی برای مستندسازی دقیق رسیده است.
مدیریت بحران دارویی؛ روایت از بالا یا واقعیت از پایین؟
اگر بحران ادامه می‌یافت، زیرساخت‌های سیاستگذار به‌جای پشتیبانی‌کننده ممکن بود به گلوگاه تبدیل شود. در واقع موفقیت موقت در مدیریت بحران نه نتیجه واکنش سریع سازمان بلکه حاصل ذخایر پیشین و ظرفیت انباشت‌شده در زنجیره دارویی کشور بود. از این رو تاکید سازمان بر «تامین کامل دارو بدون اختلال» نیازمند بررسی دقیق‌تری است. پاسخ به این پرسش اساسی که اگر بحران طولانی‌تر می‌شد چه تدابیری در دست اجرا بود در جوابیه سازمان دیده نمی‌شود.
تامین ارزی؛ روایت موفقیت یا نشانه‌ای از بی‌اطلاعی میدانی؟
در بخشی از جوابیه، سازمان از «مدیریت موثر منابع ارزی» سخن گفته است؛ ادعایی که دست‌کم با گفت‌وگوهای رسمی اخیر همخوانی ندارد. دکتر مهدی پیرصالحی، رییس سازمان غذا و دارو در گفت‌وگویی با مهر گفته بود: عامل سوم بروز کمبود دارو، ارز است که متاسفانه در زمان خودش تخصیص داده نشده است.
وی همچنین در مصاحبه با موج توضیح داد: تامین ارز برای سه‌ماهه اول سال باید به ۸۰۰ میلیون دلار می‌رسید اما تاکنون تنها حدود ۵۰۰ میلیون دلار تامین شده است. تاخیر در تخصیص ارز می‌تواند تاثیرات منفی بر تامین دارو و تجهیزات بگذارد.
در این شرایط روایت سازمان از «تامین پایدار و موفق ارزی» بدون اشاره به فشارهای واقعی تخصیص، تاخیرها و گلایه فعالان زنجیره دارویی، شبیه ساده‌سازی بحران چندوجهی است. پرسش جدی اینجاست اگر داروها با این نظم دقیق تامین می‌شوند، چرا تولیدکنندگان هنوز از توقف خطوط تولید، بدهی‌های ارزی انباشته و تعلل در ثبت سفارش گله‌مندند؟
شفافیت بدون ناظر؛ وعده‌ای بدون ضمانت
در بخشی از جوابیه، سازمان غذا و دارو از شفافیت و مقابله با تعارض منافع سخن گفته است. این واژگان اگرچه مثبت و امیدبخش هستند اما بدون ارائه سازوکار اجرایی و نهاد مستقل ناظر، صرفا به ادبیات رسمی‌سازی‌شده‌ای شباهت دارند که بارها در بیانیه‌ها تکرار شده‌اند. گزارش «جهان‌صنعت» خواهان استقرار یک نهاد ارزیاب مستقل بود؛ نهاد یا ساختاری که خارج از بدنه اجرایی سازمان بتواند عملکرد، تصمیم‌سازی‌ها و روند تخصیص منابع را رصد و گزارش‌دهی کند. در پاسخ رسمی، حتی یک بند درباره این مطالبه مطرح نشده است.
اعتماد عمومی؛ مدعایی بی‌پشتوانه
در جوابیه سازمان، افزایش اعتماد عمومی به سیاست‌های این نهاد به‌عنوان دستاوردی مهم مطرح شده اما هیچ داده‌ای، نظرسنجی یا گزارش رسمی از نهادهای مستقل برای پشتیبانی از این ادعا ارائه نشده است.
اعتماد عمومی همانطور که در گزارش آمده بود، نه یک تصور درون‌سازمانی بلکه شاخصی عینی و قابل سنجش است. به‌ویژه در حوزه سلامت که کوچک‌ترین ضعف در تصمیم‌گیری، مستقیما بر جان بیماران و امنیت روانی جامعه اثر می‌گذارد، ادعای اعتماد بدون سند، بیش از آنکه تقویت‌کننده باشد، گمراه‌کننده است.
اصلاحات نیازمند زمان‌بندی و اراده اجرایی
سازمان غذا و دارو در متن خود از اصلاح تدریجی سخن گفته است اما در غیاب جدول زمان‌بندی، اولویت‌بندی اقدامات و چارچوب اجرایی، چنین اصلاحی در عمل بی‌معنا خواهد بود. در حالی که ساختار دارویی کشور با چالش‌های فوری مواجه است، کلی‌گویی‌های اینچنینی نه‌تنها پاسخی به مطالبات نیست بلکه در افکار عمومی، نشانه‌ای از فرار ساختاری از مسوولیت تلقی می‌شود.
این نقد از سر تقابل نیست
همه آنچه در این نوشتار طرح شد، نه از زاویه تقابل با نهاد یا فرد خاص بلکه از موضع دغدغه‌مندی کارشناسی و تعهد به بهبود ساختار سلامت عمومی مطرح شده است. در جایگاه یک ناظر میدانی در صنعت دارو که از نزدیک با چالش‌های تامین، تولید و توزیع مواجه بوده‌ام، باور دارم که نقد صریح، مقدمه‌ای است برای اصلاح صادقانه. فعالان این حوزه از داروسازان خط مقدم تا تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان، در سال‌های اخیر، با وجود فشارهای بی‌سابقه اقتصادی و ارزی، ایستادگی کرده‌اند. شایسته نیست این تلاش‌ها با تصمیم‌سازی‌های محفلی یا تعلل در اصلاح ساختاری پاسخ داده شود.
لحظه تصمیم فرارسیده
واقعیت‌ها روشن و مستندات در دسترس هستند. بحران‌ها هشدار داده شده‌اند. آنچه اکنون باقی است، اتخاذ تصمیمی شجاعانه و مسوولانه برای بازنگری در شیوه اداره حوزه دارو است. ادامه مسیر فعلی نه‌تنها بحران‌ها را تشدید خواهد کرد بلکه فاصله میان سیاستگذاری رسمی و واقعیت میدانی را بیش از پیش عمیق می‌کند. اصلاح باید از بالا آغاز شود و این آغاز، نیازمند اراده‌ای از جنس صداقت، تخصص و شجاعت است.
