خلأ الگوی تامین مالی در شهرداریها
بهرام وهابی
شهرداریها برای اجرای طرح‌های توسعه شهری نیاز به دو ابزار مهم دارند که یکی وجود طرح جامع و تفصیلی(طرح کالبدی) است و دیگری طرح تامین مالی که هردو لازم و ملزوم یکدیگر هستند. طبیعتا طرح کالبدی براساس مفاد ماده(۱) قانون عمران و نوسازی شهری باید برای توسعه و عمران شهر تنظیم شود ولی طرح‌های تامین مالی، متصل و مرتبط با طرح‌های کالبدی هستند. آنچه تاکنون برای شهرداریها معمول بوده آن است که شهردارها طرح‌های کالبدی را فارغ از الزامات تامین مالی تهیه کرده و در واقع ابتدا طرح کالبدی را تهیه کرده و سپس به‌‌دنبال تامین مالی اجرای آنها هستند. به عبارت دیگر ارتباط مستمر، منطقی و ساختارمندی میان این دو نوع طرح وجود ندارد. طرح‌های کالبدی از یک طرف به ساختارهایی متفاوت از حوزه مباحث اقتصادی نیاز دارند (مانند پیوست اجتماعی و الزامات کالبدی و فنی شهر) و از طرف دیگر برای اجرا، نیاز شدید و گسترده به موضوع تامین مالی داشته و درواقع توسعه حیات شهری و همچنین توسعه کالبدی و عمران شهر وابستگی بسیاری به نحوه تدوین الگوی تامین مالی دارد. نیاز مالی از الزامات طرح‌های توسعه شهری است و به همین دلیل، صرفا یک موضوع اجرایی برای پیاده‌سازی طرح‌های جامع و تفصیلی نبوده و باید حتی هنگام تدوین طرح کالبدی، به‌عنوان یک قید و ملاحظه موثر در نظر گرفته شود.
همان‌گونه‌که در شکل(۱) نشان داده شده است، باوجود اینکه طرح کالبدی در ظاهر به‌عنوان یک طرح فنی تلقی می‌شود، دارای ابعاد پیچیده اجتماعی، فنی و اقتصادی است که یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این طرح‌ها، الزامات تامین مالی یا الگوی تامین مالی طرح‌های کالبدی است. البته زنجیره الزامات تهیه طرح‌های کالبدی به عناصر مذکور در شکل(۱) محدود نبوده و شکل(۱) در واقع تصویری ایجازگونه از این زنجیره برای نشان‌دادن الزامات ناشی از الگوی تامین مالی در تدوین طرح‌های کالبدی است. از طرف دیگر، اجرای طرح‌های کالبدی نیز در کنار تهیه و تدوین این طرح‌ها، نیازمند تدقیق الگوهای تامین مالی است و در این راه باید جنبه‌های مختلف این موضوع را به صورت زیر در نظر گرفت:
۱- الگوهای تامین مالی اجرای طرح کالبدی توسط شهرداری
۲- الگوهای تامین مالی اجرای طرح کالبدی توسط دولت
۳- الگوهای تامین مالی اجرای طرح کالبدی توسط بخش‌خصوصی
در تدوین الگوی تامین مالی برای اجرای طرح کالبدی در هریک از حوزه‌های فوق نیز می‌توان راهکارهایی مانند موارد زیر در نظر گرفت:
۱- الگوی مشارکت عمومی – خصوصی (PPP) میان شهرداری و بخش خصوصی
۲- الگوی مشارکت عمومی – خصوصی میان دولت و بخش‌خصوصی
۳- الگوی تامین مالی خودگردان یا تامین مالی پروژهای
(PROJECT FINANCE)توسط شهرداری
۴- الگوی تامین مالی بودجه‌ای (BUDGET FINANCE) توسط شهرداری
۵- الگوی تامین مالی اشخاص، نهادها و آحاد مردم به عنوان سرمایه‌گذاری
هریک از موارد فوق و الگوهای مشابه، خود به تقسیمات دیگری منجر می‌شوند (مانند استفاده از ابزارهای مالی از جمله اوراق مشارکت، اوراق صکوک، اوراق منفعت، اوراق وقف و امثالهم و همچنین استفاده از نهادهای مالی از جمله تشکیل صندوق زمین و ساختمان، صندوق پروژه و صندوق املاک و مستغلات) که هریک دارای خصوصیات و کارکردهای منحصر‌به‌فرد هستند. طرح‌های کالبدی برای مدنظر قرار دادن تمامی الزامات مورد نیاز برای توسعه و عمران شهر، با وضعیت پیچیده و چندبُعدی مواجه هستند که هر یک از این ابعاد (اقتصادی، اجتماعی و فنی) نیازمند مداقّه و رعایت نکات بسیار مهم و تاثیرگذار برای تدوین یک طرح جامع یا طرح تفصیلی مطلوب است. بسیاری از عدم توفیق‌ها در اجرای طرح‌های کالبدی و همچنین عدم توسعه مطلوب شهر نیز از همین دریچه باید بررسی و تحلیل شود چراکه عدم بررسی جنبه‌های تامین مالی (در کنار جنبه‌های اجتماعی و فنی) می‌تواند اجرای طرح‌های کالبدی را با مشکل مواجه کرده و این امر به نوبه خود موجب آسیب‌های جبران‌ناپذیر هنگام اجرای طرح‌های کالبدی شود.
شکل ۱ – جایگاه الگوی تامین مالی در زنجیره الزامات تدوین طرح کالبدی
