خطر توسعه شهری در ایستگاه تخت‌جمشید
نادر نینوایی– اعلام خبر الحاق ۹۶۰هکتار از اراضی مرودشت به محدوده شهری از سوی اسفندیار عبداللهی، نماینده مردم مرودشت در مجلس شورای اسلامی موجی از واکنش‌ها را در میان کارشناسان و کنشگران میراث‌فرهنگی برانگیخته است. برخی گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که بخشی از این اراضی یعنی حدود ۴۶۰ هکتار در محدوده شهرک مهدیه با حریم درجه دو تخت‌جمشید هم‌پوشانی دارد؛ محدوده‌ای که آثار کاوش‌نشده‌ای از دوره هخامنشی در آن شناسایی شده است. همین هم‌پوشانی نگرانی‌هایی درباره تاثیر احتمالی طرح توسعه شهری بر محدوده حفاظتی و منظر فرهنگی تخت‌جمشید ایجاد کرده است.
در پی انتشار این خبر گروهی از فعالان میراث‌فرهنگی با راه‌اندازی کارزاری باعنوان «هشدار خروج تخت‌جمشید از فهرست میراث جهانی» خواستار بررسی دقیق‌تر ابعاد این طرح شدند. در متن این کارزار آمده است که اجرای طرح توسعه مرودشت در محدوده‌های هم‌مرز با حریم باستانی پارسه می‌تواند تبعاتی جبران‌ناپذیر برای وضعیت ثبت جهانی این اثر در فهرست یونسکو به‌همراه داشته باشد. امضاکنندگان این بیانیه از وزارت‌میراث‌فرهنگی، وزارت راه‌وشهرسازی و نمایندگان مجلس خواسته‌اند تا روند تصویب و اجرای طرح متوقف شده و با انجام مطالعات تخصصی و هماهنگی با یونسکو موضوع مجددا بررسی شود.
در واکنش به این نگرانی‌ها وزارت‌میراث‌فرهنگی تاکید کرده است که طرح بازنگری‌شده توسعه مرودشت هیچ‌گونه تجاوزی به محدوده‌های ثبت‌شده جهانی ندارد. مدیرکل پایگاه‌های ملی و جهانی این وزارتخانه اعلام کرده که «عمده توسعه‌های شهری در جهت‌های غیرمیراثی برنامه‌ریزی شده و ضوابط حفاظتی بدون تغییر باقی مانده‌اند». به گفته او محدوده‌های موردنظر در شمال مرودشت و در حریم درجه دوم قرار داشته اما کاربری‌های آنها به‌صورت پشتیبان خدمات گردشگری تعریف شده است.
با وجود این توضیحات برخی از پژوهشگران و فعالان میراث‌فرهنگی همچنان نسبت به شفاف‌نبودن مصوبه‌ها و احتمال هم‌پوشانی محدوده‌های توسعه شهری با حرایم تخت‌جمشید ابراز تردید کرده‌اند. این اختلاف‌نظر میان مسوولان و کنشگران اکنون بحث تازه‌ای را درباره چگونگی توازن میان توسعه شهری و حفاظت از میراث جهانی در یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی کشور برانگیخته است.
شکل‌گیری کارزاری برای نجات حرایم تخت‌جمشید
در پی انتشار خبر توسعه شهری مرودشت کارزاری باعنوان «هشدار خروج تخت‌جمشید از فهرست میراث جهانی» شکل گرفت. در متن این کارزار آمده است: «تخت‌جمشید، سند زنده شکوه ایران‌زمین امروز در معرض خطری جدی قرار گرفته است. طبق گزارش‌های رسمی حدود
۹۶۱ هکتار به محدوده شهری مرودشت افزوده شده که بخش‌هایی از آن با حریم باستانی پارسه، شهر هخامنشی هم‌پوشانی دارد. چنین توسعه‌ای می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای ثبت جهانی این اثر در فهرست یونسکو داشته باشد. این نخستین بار است که از زمان ثبت جهانی تخت‌جمشید در سال ۱۳۵۸ چنین تهدیدی تا این اندازه نزدیک و محتمل شده است. میراث‌فرهنگی ایران تنها سنگ و خاک نبوده بلکه حافظه تمدنی ماست و تخریب یا بی‌توجهی به آن درواقع پاک‌کردن بخشی از شناسنامه تاریخی ملت محسوب می‌شود.»
در ادامه این بیانیه به هشدارهای پیشین پژوهشگران برجسته‌ای چون دکتر شهریار عدل درباره توسعه‌های بی‌ضابطه در اطراف محوطه‌های تاریخی اشاره شده و آمده است: «تجربه جهانی نشان داده که توسعه پایدار با میراث‌محور بودن منافاتی نداشته بلکه نیازمند درک توازن میان پیشرفت شهری و پاسداری فرهنگی است. ما امضاکنندگان این کارزار از مسوولان وزارت‌میراث‌فرهنگی، وزارت راه‌وشهرسازی و نمایندگان مجلس می‌خواهیم فورا روند بررسی و تصویب این گسترش شهری را متوقف کرده و موضوع را در چارچوب مطالعات تخصصی باستان‌شناسان و یونسکو بازنگری کنند.»
پاسخ وزارت‌میراث‌فرهنگی به مطالبه مردمی
در واکنش به نگرانی‌های ایجادشده، فرهاد عزیزی زلانی، مدیرکل پایگاه‌های ملی و جهانی با تاکید بر اینکه «بازنگری طرح جامع شهر مرودشت به هیچ‌وجه حریم مجموعه جهانی تخت‌جمشید را نقض نکرده است» گفت: «عمده توسعه شهری در جهت‌های غیرمیراثی برنامه‌ریزی شده است.»
او توضیح داد: «در بازنگری طرح جامع مرودشت تمامی ضوابط و ملاحظات حفاظتی بدون تغییر لحاظ شده است. محدوده شهرک مهدیه در شمال شهر مرودشت واقع شده و در حریم درجه دوم مجموعه ثبت‌شده جهانی قرار دارد و هیچ توسعه کمی فراتر از ضوابط حریم در آن پیش‌بینی نشده است. در این طرح علاوه بر حذف کاربری‌های نامتناسب، عمده کاربری‌های این بخش به‌عنوان پشتیبان خدمات گردشگری در نظر گرفته شده است.»
عزیزی ادامه داد: «طرح جامع مرودشت عمده توسعه‌های شهر را به مناطق جنوب و جنوب‌شرقی شهر هدایت کرده است؛ مناطقی که کاملا خارج از حرایم حفاظتی و منظر فرهنگی این اثر جهانی قرار دارند. برنامه‌ریزی توسعه شهر مرودشت به‌صورت هدفمند به‌سوی جنوب و جنوب‌شرقی و خارج از حرایم تخت‌جمشید هدایت شده است؛ نواحی مجاور پتروشیمی، رودخانه کر و ایستگاه راه‌آهن کاملا ایمن بوده و هیچ‌گونه تداخلی با عرصه و حریم‌های اثر جهانی ندارند.»
او افزود: «براساس بررسی‌های فنی تمامی اراضی در حریم تحت کنترل کامل ضوابط حفاظتی قرار دارند. حفاظت از اصالت و منظر فرهنگی تخت‌جمشید خط قرمز تمامی تصمیمات توسعه‌ای در مرودشت بوده و با مدیریت علمی حریم‌ها و هم‌افزایی میان توسعه پایدار شهری و حفاظت از میراث جهانی مسیر اصلی سیاستگذاری در این منطقه ترسیم شده است.»
محمدجواد جعفری، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید نیز گفت: «طرح‌های توسعه شهری هیچ تداخلی با محدوده‌های ثبت‌شده یونسکو نداشته و نگرانی‌ها درباره آسیب به حریم درجه دوم این اثر تاریخی بی‌اساس است. اظهارات نماینده مرودشت در این خصوص نادرست بوده و بیشتر اراضی مورد اشاره نزدیک به ایستگاه راه‌آهن و مسکن مهر مرودشت و خارج از محدوده حفاظت تخت‌جمشید است.»
به گفته بهزاد مریدی، مدیرکل میراث‌فرهنگی استان فارس اقدامات حفاظتی و نظارتی با دقت کامل در جریان بوده و هیچ تهدیدی متوجه این اثر تاریخی نیست.
تداوم نگرانی‌های دوستداران میراث‌فرهنگی
با وجود توضیحات مطرح شده از سوی وزارت‌میراث‌فرهنگی هنوز کنشگران میراث‌فرهنگی در خصوص مخاطرات ایجاد شده برای حرایم تخت‌جمشید نگرانی‌هایی دارند. شیرین رستگارپور، نویسنده، مترجم و کنشگر فرهنگی و نویسنده کارزار «هشدار خروج تخت‌جمشید از فهرست میراث جهانی» در تشریح نگرانی‌ها درباره مخاطراتی حرایم تخت‌جمشید به «جهان‌صنعت» گفت: «به هر حال نگرانی‌هایی درباره تداخل طرح توسعه مرودشت و ایجاد مخاطره برای حرایم تخت‌جمشید وجود دارد و همین ابراز نگرانی از سوی متخصصان حوزه میراث‌فرهنگی موجب شکل‌گیری این کارزار شده است.»
وی با اشاره به ناکافی و غیرشفاف بودن پاسخ مطرح‌شده از سوی وزارت‌میراث‌فرهنگی درباره مخاطرات طرح توسعه مرودشت اظهار کرد: «وزارت‌میراث‌فرهنگی پاسخی به کارزار داده اما این پاسخ چندان قانع‌کننده نیست چراکه مصوبه طرح به‌صورت رسمی منتشر نشده و در دسترس عموم قرار ندارد.»
رستگارپور افزود: «درهرصورت نگرانی‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه طرح توسعه مرودشت ممکن است در بخش‌هایی با حریم درجه دو و حریم درجه سه تخت‌جمشید هم‌پوشانی داشته باشد. اینکه وزارت‌میراث‌فرهنگی اعلام کرده هرجا که طرح توسعه مرودشت با حرایم تخت‌جمشید هم‌پوشانی داشته باشد اولویت با حفاظت از میراث‌فرهنگی بوده، پاسخ دقیق و روشنی نیست. بهتر است به جای چنین‌پاسخ‌هایی مصوبه را منتشر کنند تا عموم بدانند حدود و ثغور اراضی و جزئیات طرح توسعه مرودشت به چه شکل است.» این کنشگر خاطرنشان کرد: «مشخص نیست چرا نباید اطلاعات مربوط به چنین طرح‌هایی به‌شکل شفاف و رسمی منتشر شود تا افکار عمومی بتوانند نقش نظارتی خود را ایفا کنند. حتی اگر بپذیریم که میراث‌فرهنگی اجازه تعدی به حریم تخت‌جمشید را درصورت بروز تعارض نخواهد داد همین‌که یک‌بیل مکانیکی سهوا وارد حریم درجه سه تخت‌جمشید شده و عملیات عمرانی انجام دهد با مشکل و مخاطره مواجه خواهیم شد.» او یادآور شد که یونسکو نیز در این خصوص هشدارهایی ارائه داده که باید از سوی نهادهای مرتبط جدی گرفته شود.
هشدار یونسکو در خصوص مخاطرات تخت‌جمشید
کمیسیون ملی یونسکو در ایران هم در خصوص مخاطرات امروز تخت‌جمشید هشدار داده است.
حسن فرطوسی دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران بیان کرد که این سازمان بین‌المللی نگرانی‌های خود را درباره وضعیت حفاظت از تخت‌جمشید به‌صورت رسمی اعلام کرده است. وی گفت: « جای نگرانی وجود دارد و به همین خاطر با صدای بلند و به‌صورت مکتوب این تذکرات را ارائه داده‌ایم.»
کمیسیون ملی یونسکو تاکید کرده که این نگرانی‌ها به وزارت‌میراث‌فرهنگی و مراجع ذی‌ربط منتقل شده و اقداماتی در حال پیگیری است. این نهاد همچنین خواستار برگزاری نشست‌های تخصصی با حضور کارشناسان برای بررسی دقیق موضوع و جلوگیری از هرگونه خطر احتمالی برای این میراث جهانی شد.
فرطوسی تاکید کرد: «تعرض به حریم آثار تاریخی از سوی هیچ نهادی از جمله یونسکو قابل پذیرش نیست و ایران نیز اجازه چنین اقدامی را نخواهد داد. کمیسیون ملی یونسکو با بازدیدهای میدانی از تخت‌جمشید و دیگر مناطق باستانی نقش تسهیلگری و هماهنگ‌کننده خود را حفظ کرده و از ظرفیت‌های کارشناسی یونسکو برای حفاظت از میراث ملموس و ناملموس بهره خواهد برد.»
او تاکید کرد که نباید اجازه داد مسائل اقتصادی یا سایر عوامل این گنجینه‌های فرهنگی را تهدید کنند و درصورت وجود هرگونه نگرانی با دعوت از متخصصان موضوع را به‌صورت دقیق بررسی و پیگیری خواهد کرد.
در پاسخ به هشدارهای مطرح شده اما صالحی‌امیری وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با رد اخبار مطرح شده درباره تهدید تخت‌جمشید و پاسارگاد تاکید کرد که هیچ هشدار یا مکاتبه رسمی از سوی یونسکو یا نهادهای بین‌المللی در این زمینه به وزارتخانه ارسال نشده است. سیدرضا صالحی‌امیری گفت: تاکنون هیچ اتفاق جدید یا فعالیت تهدیدآمیزی در محدوده این آثار جهانی رخ نداده و وضعیت آنها کاملا پایدار است.
او افزود: براساس گزارش‌های رسمی و پیگیری‌های میدانی ساخت‌وساز یا توسعه‌ای در اطراف این محوطه‌ها انجام نشده است.
صالحی‌امیری با تاکید بر لزوم استناد به اطلاعات رسمی و پرهیز از شایعات گفت: در صورت بروز هرگونه تهدید واقعی وزارت‌میراث‌فرهنگی آن را به‌طور رسمی پیگیری و اطلاع‌رسانی خواهد کرد. وی یادآور شد که حفاظت از تخت‌جمشید و پاسارگاد با دقت و مسوولیت‌پذیری کامل در جریان است و مردم می‌توانند از ثبات و امنیت این میراث جهانی اطمینان داشته باشند.
چالش توسعه و میراث؛ آزمونی برای سیاستگذاری فرهنگی ایران
آنچه از میان اظهارات متنقاض مطرح شده بر می‌آید این است که جدال میان توسعه شهری و حفاظت از میراث‌فرهنگی بار دیگر در حاشیه تخت‌جمشید و شهر مرودشت به اوج خود رسیده است. درحالی‌که وزارت‌میراث‌فرهنگی بر ثبات وضعیت محوطه‌های جهانی پارسه و پاسارگاد تاکید دارد فعالان فرهنگی و حتی کمیسیون ملی یونسکو نسبت به پیامدهای احتمالی طرح توسعه مرودشت هشدار می‌دهند. تضاد میان این دو روایت پرسشی بنیادین را پیش روی افکار عمومی قرار داده است و آن اینکه چگونه می‌توان میان نیازهای توسعه‌ای شهرها و الزام به صیانت از میراث جهانی تعادل برقرار کرد. از یک‌سو مقام‌های رسمی وزارت‌میراث‌فرهنگی اعلام کرده‌اند که طرح بازنگری‌شده توسعه مرودشت هیچ‌گونه تجاوزی به محدوده‌های ثبت‌شده جهانی ندارد و تمامی ضوابط حفاظتی بدون تغییر باقی مانده‌اند. مدیران استانی و مسوولان پایگاه‌های میراث جهانی نیز تاکید دارند که توسعه شهری به سمت جنوب و جنوب‌شرقی هدایت شده و مناطق مجاور تخت‌جمشید در امان مانده‌اند. این موضع رسمی می‌گوید که تمام اراضی در حریم‌های ثبت‌شده تحت کنترل کامل قرار داشته و حفاظت از منظر فرهنگی پارسه خط قرمز وزارتخانه است.
اما در سوی دیگر ماجرا کارشناسان مستقل، فعالان مدنی و گروهی از صاحب‌نظران نسبت به نبود شفافیت در ارائه مستندات هشدار می‌دهند. آنان معتقدند تا زمانی که مصوبه رسمی طرح توسعه و نقشه‌های دقیق محدوده‌ها منتشر نشود نمی‌توان درباره میزان هم‌پوشانی اراضی با حریم درجه دو و سه تخت‌جمشید قضاوت کرد. از نگاه آنان حتی احتمال کوچک‌ترین تجاوز یا فعالیت عمرانی در حریم‌های حفاظتی می‌تواند تبعاتی غیرقابل جبران برای ثبت جهانی این اثر داشته باشد. هشدارهای یونسکو نیز موید همین نگرانی‌هاست؛ نهادی که از وزارت‌میراث‌فرهنگی خواسته موضوع را با حضور متخصصان و از مسیر کارشناسی بررسی کند.
این اختلاف دیدگاه‌ها در حقیقت بازتاب دو رویکرد متفاوت در سیاستگذاری فرهنگی است: یکی توسعه‌محور با تاکید بر مدیریت اقتصادی شهرها و دیگری میراث‌محور که حفاظت از هویت تاریخی را اولویت می‌داند. حل این دوگانگی تنها از مسیر گفت‌وگو، شفافیت و اعتمادسازی میان نهادهای دولتی، جامعه مدنی و نهادهای بین‌المللی ممکن است. در نهایت نباید فراموش کرد که تخت‌جمشید و پاسارگاد صرفا آثار باستانی نبوده بلکه آنها بخشی از حافظه تاریخی و سرمایه نمادین ایران هستند.
اگر توسعه بدون لحاظ اصول میراثی پیش برود نه‌تنها ثبت جهانی این آثار در معرض خطر قرار گرفته بلکه نوعی گسست فرهنگی نیز در حافظه جمعی ایرانیان شکل خواهد گرفت. آینده میراث جهانی ایران در گرو سیاستگذاری‌های آگاهانه و شجاعانه‌ای است که بتوانند میان توسعه و حفاظت مرز ظریف و حیاتی مسوولیت را بازشناسی کنند.
