توریسم در زمانه جنگ
نادر نینوایی– در روزهای اخیر آتش جنگی که از سوی تل‌آویو افروخته شد، در خاورمیانه زبانه می‌کشد. حملات اخیر نه‌تنها گردشگری ایران بلکه کل توریسم خاورمیانه را تحت‌تاثیر قرار داده است و احتمالا آثار زیانبار اقتصادی آن تداوم خواهد داشت. تنش‌های صنعت گردشگری البته محدود به خاورمیانه نیست. اختلافات هند و پاکستان و تنش‌های موجود در آفریقا هم تاثیر خود را بر گردشگری جهانی گذاشته است.
با تبدیل شدن حریم هوایی به وضعیتی شبیه جنگ، آسمان دیگر یک کریدور امن نیست بلکه به بخشی از میدان نبرد بدل می‌شود. در چنین شرایطی خطوط هوایی با خطرات مرگباری روبه‌رو هستند و هم صاحبان خطوط هوایی و هم مسافران و گردشگران حاضر به پذیرش ریسک پرواز در این شرایط نیستند.
به حداقل رسیدن تعداد پروازها و هشدارهای فزاینده‌ای که دولت‌ها به اتباعشان درخصوص سفر می‌دهند، گردشگری ورودی را محدود می‌کند، همچنین به سبب خطرات موجود، مردمان کشورهای درگیر منازعه نیز قید سفرهای داخلی را می‌زنند. کاهش سفرها به سبب تعطیلی جاذبه‌هایی نظیر موزه‌ها، لغو پروازها و مخاطرات سفر در شرایط بحران می‌تواند زیانی مضاعف به فعالان صنعت گردشگری از صاحبان و کارکنان اقامتگاه‌ها و هتل‌ها گرفته تا راهنمایان گردشگری وارد کند.
با بالا گرفتن تنش‌ها در خاورمیانه، شرق اروپا (اوکراین) و همچنین در آفریقا، دولت‌های کشورهای مختلف تقریبا روزانه فهرست ممنوعیت سفر را به‌روزرسانی کرده و هشدارهای جدید به اتباعشان می‌دهند و این وضعیت می‌تواند اثر منفی و بازدارنده‌ای برای اقتصاد رو به رشد توریسم داشته باشد.
توریسم در زمانه جنگ
جنگ، تنش و درگیری در سال‌های اخیر به بحرانی همه گیر تبدیل شده که در گوشه‌های مختلف جهان از اوکراین گرفته تا خاورمیانه در جریان است و همین وضعیت نفس صنعت گردشگری جهانی را تنگ کرده است.
در خاورمیانه جنگ مداوم بین اسرائیل و فلسطین و اخیرا افزایش دامنه آن به ایران، گردشگری منطقه‌ای را تحت‌تاثیر قرار داده و پروازهای ورودی و خروجی در نتیجه این شرایط محدود است. کشورهای مختلف مرتبا هشدارهای مسافرتی صادر می‌کنند و پیامدهای آن در سراسر بخش گردشگری احساس می‌شود.
چشم‌انداز امروز آفریقا نیز تصویری تیره و تار را ترسیم می‌کند. جنگ داخلی سودان بیش از ۱۲میلیون نفر را آواره کرده و مرزهای همسایگان را به بی‌ثباتی کشانده و عملا گردشگری در این منطقه وجود ندارد. در جمهوری دموکراتیک کنگو، درگیری با شورشیان تحت حمایت رواندا صدها هزار نفر را مجبور به فرار کرده و مسیرهای ماجراجویی و گردشگری زیست‌محیطی که زمانی بازدیدکنندگان بسیاری را به خود جذب می‌کرد، بسته است.
درگیری‌های داخلی میانمار تشدید شده و کل مناطق را برای مسافران خارجی غیرقابل دسترس کرده است. حتی در جنوب آسیا درگیری‌های اخیر بین هند و پاکستان باعث هشدارهای فرودگاهی و نظارت بر پرواز در نزدیکی کشمیر و پنجاب شده است.
با گسترش جنگ‌ها در سراسر جهان، آسمان‌ها به عرصه‌ای مورد مناقشه تبدیل شده‌اند. خطوط هوایی اکنون نه‌تنها لجستیک بلکه جان مسافرانی را که بر فراز مناطق جنگی پرواز می‌کنند، حفظ کنند. از حملات پهپادی در سومالی گرفته تا تهدیدات سایبری در نزدیکی اروپای شرقی، هر مسیری ریسکی را به همراه دارد. در این شرایط برای مسافران انعطاف‌پذیری و آگاهی دقیق از وضعیت کشورهای مقصد اهمیت مضاعف یافته است.
آسمان گردشگری زیر آتش جنگ
در دنیای به طور فزاینده بی‌ثبات امروز، جنگ فقط روی زمین اتفاق نمی‌افتد بلکه اکنون دامنه‌های آن آسمان را هم می‌گیرد. هواپیماهای مسافربری که ده‌ها هزار پا بالاتر از زمین پرواز می‌کنند، از درگیری مصون نیستند. آسمان که زمانی به عنوان گذرگاه امن برای مسافران و تجارت دیده می‌شد، به خط مقدم جنگ مدرن تبدیل شده است. این شرایط پرمخاطره برای صنایع مسافرتی و هوانوردی، عواقب مخرب و منفی را به دنبال داشته است.
در شرایطی که آسمان درگیر جنگ مدرن است، کمتر توریستی می‌پذیرد که ریسک سفر هوایی را پذیرفته و برای تفریح یا آشنایی با فرهنگ و تاریخ به منطقه‌ای پرمخاطره سفر کند. نتیجه این بی‌اعتمادی کاهش حجم سفرها و ریزش درآمدهای فعالان صنعت توریسم است.
بحران اوکراین؛ نقطه عطفی در هوانوردی
در ۱۷جولای۲۰۱۴، پرواز MH17خطوط هوایی مالزی بر فراز شرق اوکراین سرنگون شد. این بوئینگ۷۷۷ از آمستردام به کوالالامپور پرواز می‌کرد. همه سرنشینان – ۲۹۸نفر – جان خود را از دست دادند. یک موشک زمین به هوا که توسط نیروهای طرفدار روسیه شلیک شد، این فاجعه را رقم زد. همین رخداد زمین بازی گردشگری را دستخوش تحولات جدی کرد. خطوط هوایی بلافاصله مسیرهای پرواز خود را بر فراز مناطق بی‌ثبات بررسی مجدد کردند. ناگهان «آسمان امن» به یک افسانه تبدیل و صنعت گردشگری متزلزل شد. خانواده‌هایی که تعطیلات رویایی یا سفرهای کاری معمول را رزرو کرده بودند، در تصمیم خود برای سفر تجدیدنظر کردند و اعتماد به نفس یک شبه فرو ریخت. به بیان بهتر MH17 فقط یک حادثه سقوط نبود بلکه یک نقطه عطف برای گردشگری جهانی بود که نگاه گردشگران را دستخوش تغییر و تحول جدی کرد.
سقوط هواپیماهای غیرنظامی بیشتر
متاسفانه MH17 اولین مورد نبود و آخرین مورد هم نخواهد بود. در سال ۱۹۸۸، پرواز ۶۵۵ ایران‌ایر توسط یک ناو جنگی آمریکایی در خلیج‌فارس منهدم شد و تمام ۲۹۰مسافر و خدمه به شهادت رسیدند.
در سال۱۹۸۳، پرواز ۰۰۷ خطوط هوایی کره به حریم هوایی شوروی تغییر مسیر داد و توسط یک جت جنگنده شوروی سرنگون شده و تمام ۲۶۹سرنشین آن جان باختند و البته که این رویداد باعث تشدید جنگ سرد هم شد، ماجرای هواپیمای اوکراینی هم که در سال۲۰۲۰ اتفاق افتاد، خواه‌ناخواه پیامدهای منفی خود را برای توریسم در پی داشت.
هر یک از این رخدادهای ناگوار برای هواپیماها، بخشی از اعتماد مردم به سفر هوایی خصوصا در زمان تنش و درگیری را سلب کرده است و امروز گردشگران بین‌المللی بیش از پیش به برقرار بودن صلح در کشور مقصد توجه می‌کنند.
جبهه‌های جدید؛ تهران، تل آویو و آذربایجان
در اواخر سال ۲۰۲۴، موج جدیدی از خطر آغاز شد. یک جت هواپیمایی آذربایجان در قزاقستان سقوط کرد که گفته می‌شود توسط یک موشک روسی مورد اصابت قرار گرفته است و ۴۰نفر جان خود را از دست دادند. تحقیقات نشان می‌دهد که این هواپیما ممکن است در نزدیکی یک منطقه نظامی فعال با یک پهپاد اشتباه گرفته شده باشد.
در روزهای اخیر نیز تنش‌ها در خاورمیانه همچنان در حال افزایش است. تبادلات موشکی اخیر بین تل‌آویو و تهران، شرکت‌های هواپیمایی بین‌المللی را در حالت آماده‌باش قرار داده است. مسیرهای پروازی اطراف تهران، تل‌آویو و بغداد تغییر کرده‌اند. قطر ایرویز و چندین شرکت هواپیمایی اروپایی اکنون از بخش‌های بزرگی از فضای هوایی در سراسر منطقه اجتناب می‌کنند.
در همین حال فرودگاه‌ها برای لغو پروازهای لحظه آخری آماده می‌شوند. مسافران در حال ترانزیت با سردرگمی و آشفتگی عاطفی مواجه هستند. توصیه‌های مسافرتی از استرالیا، ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا هم روزبه‌روز در حال تغییر است.
خطوط هوایی به دنبال تغییر مسیر و افزایش هزینه‌ها
خطوط هوایی بین‌المللی معمولا ریسک نمی‌کنند. پس ازMH17، پروتکل‌های صنعت هوایی تغییر کرد. امروزه بسیاری از شرکت‌های هواپیمایی به اطلاعات لحظه‌ای از آژانس‌های نظامی و نهادهای بین‌المللی هوانوردی متکی هستند. با این همه باید اذعان داشت که خطرات همچنان پابرجا هستند.
تغییر مسیر پروازها برای رعایت مسائل امنیتی خواه‌ناخواه ساعت‌ها به مدت زمان انجام سفرها اضافه می‌کند. این به معنای افزایش هزینه‌های سوخت، برنامه‌های فشرده‌تر و افزایش قیمت بلیت است. به‌عنوان مثال، مسافرانی که از بمبئی به لندن پرواز می‌کنند، اکنون ممکن است در اطراف ایران و سوریه تغییر مسیر دهند که باعث افزایش زمان سفر و ایجاد استرس در مسافران می‌شود.
مدیران عامل شرکت‌های هواپیمایی خواستار هماهنگی جهانی هستند. آنها خواهان نقشه‌های خطر منسجم، هشدارهای سریع‌تر و پروتکل‌های ایمنی یکپارچه هستند. سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی (ایکائو) اخیرا دستورالعمل‌های جدید ریسک حریم هوایی را منتشر کرده اما اجرای آنها هم با چالش‌هایی مواجه است.
پیامدهای بالا گرفتن تنش‌ها
دود بالا گرفتن تنش‌ها و افروخته شدن شعله جنگ به چشم گردشگران و مسافران هم می‌رود. سفرها به تاخیر می‌افتند، برنامه‌ها خراب و بدتر از همه، مسافران درخصوص امنیت پرواز خود با شک و تردید مواجه می‌شوند. در نتیجه این وضعیت خانواده‌ها در رزرو پروازهای طولانی تردید کرده و مسافران تجاری جلسات بین‌المللی را لغو می‌کنند. گروه‌های گردشگری به مقاصد امن‌تر تغییر مسیر می‌دهند و این شرایط به کشورهایی که برای بقا به گردشگری وابسته هستند، تاثیر منفی می‌گذارند. لغو رزرو هتل‌ها و ریزش درآمدهای اپراتورهای تور از دیگر تبعات این شرایط است. در چنین شرایطی اقتصادهای محلی از یونان تا اردن تا ایران فشار را احساس می‌کنند. مطالبات بیمه مسافرتی افزایش می‌یابد و اعتماد به سفر و گردشگری ایمن کاهش می‌یابد.
نتیجه کلی این شرایط شکننده شدن اعتماد به سفر و گردشگری در سطح بین‌المللی و کاهش درآمدزایی صنعت توریسم خواهد بود و لازم است که برای مقابله با این وضعیت چاره‌اندیشی و برنامه‌ریزی دقیق شود.
