تنها تولیدکننده آنتی‌توکسین بوتولینیوم در آسیا
جهان صنعت- شرکت مصون دارو به‌عنوان یک شرکت دانش‌بنیان توانسته در عرصه داروسازی کشور به دستاوردهای چشمگیری برسد؛ از تولید داروی مصپورت با کیفیت بالا و قیمت رقابتی گرفته تا عرضه زابوتریکس به‌عنوان تنها تولیدکننده آن در آسیا. در همین راستا، روزنامه جهان‌صنعت در گفت‌وگویی با دکتر احسان عالی، مدیرعامل مصون‌دارو، به بررسی این دستاوردها و همچنین چالش‌ها و موانع تولید دارو در ایران پرداخته است.
***
می‌خواهم در خصوص بومی‌سازی دانش در حوزه محصولات شما سوال کنم. شرکت شما یک شرکت دانش‌بنیان است. بومی‌سازی دقیقا در کدام بخش‌ها اتفاق افتاده است؟
شرکت «مصون دارو» یکی از شرکت‌های داروسازی کشور است که جزو شرکت‌های دانش‌بنیان محسوب می‌شود. همانطور که می‌دانید ما نخستین و تنها شرکت تولیدکننده «آنتی‌توکسین بوتولینیوم» در ایران و در آسیا هستیم. این دارو برای درمان بیماری «بوتولیسم» به کار می‌رود. در بسیاری از کشورها که غذاهای کنسروی مصرف می‌کنند و شرایط رشد باکتری‌های بی‌هوازی وجود دارد، امکان ابتلا به بوتولیسم وجود دارد و در اثر این بیماری، افراد بسیاری که غذای آلوده مصرف کرده‌اند ممکن است بیمار شده یا حتی جان خود را از دست بدهند. با افتخار اعلام می‌کنم بیش از ۱۰سال است که در ایران هیچ مورد مرگ ناشی از این بیماری گزارش نشده است و این مایه افتخار ماست. ما در ایران و آسیا تنها شرکت تولیدکننده این دارو با نام تجاری «زابوتریکس» هستیم. فعالیت شرکت ما نیز با تولید همین دارو آغاز شد و آن را در اختیار وزارت بهداشت قرار دادیم. این دارو واقعا یک محصول دانش‌بنیان و «های‌تک» محسوب می‌شود و به نوعی جزو ذخایر استراتژیک دفاعی کشور نیز به‌شمار می‌آید. افزون بر این، ما «بوتولینوم توکسین» را با نام تجاری مصپورت که همان داروی بوتاکس است تولید می‌کنیم. ما نخستین شرکت تولیدکننده این دارو در ایران هستیم و برند اصلی کشور به‌شمار می‌آییم. با افتخار اعلام می‌کنم که این محصول نیز دانش‌بنیان است و امروزه یکی از بهترین و باکیفیت‌ترین محصولات در سطح جهان محسوب می‌شود.
مصپورت واقعا پرچمدار برند شما در این حوزه است و محصولی ارائه کرده‌اید که با استقبال عمومی گسترده‌ای روبه‌رو شده است. همانطور که خودتان اشاره کردید، یکی از نخستین‌ها در تولید این دارو هستید و طبیعتا مزیتی در این زمینه دارید که شما را به این جایگاه رسانده است. مزیت‌های رقابتی شما در مقایسه با رقبای دیگری که در بازار وجود دارند چیست؟
همانطور که اشاره کردم، ما نخستین تولیدکننده بوتاکس در کشور ایران هستیم و اکنون نیز برند نخست بازار محسوب می‌شویم؛ بیش از ۷۰درصد بازار کشور در اختیار ماست. در زمان ورود این محصول به بازار، برندهای خارجی حضور داشتند اما هیچ برند داخلی وجود نداشت. به تدریج با عرضه محصول باکیفیت مصون دارو توانستیم سهم عمده بازار را به دست آوریم. به اعتقاد من، نخستین و مهم‌ترین مزیت رقابتی ما «کیفیت» است؛ کیفیت محصولات ما معادل برندهای آمریکایی و انگلیسی موجود در بازار است. این تنها ادعای ما نیست بلکه تایید پزشکان کشور است که نزدیک به یک‌دهه از این محصول استفاده کرده‌اند و از آن رضایت کامل دارند.
مزیت رقابتی دیگر بحث «قیمت» است. قیمت جهانی برندهای بین‌المللی بوتاکس چیزی حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰دلار است، در حالی که قیمت محصول ما در بازار داخلی حدود شش تا هفت‌دلار است. این تفاوت چشمگیر اصلا قابل مقایسه نیست.
سال گذشته در نمایشگاهی در دوبی حضور داشتیم و آنجا متوجه شدیم این تفاوت قیمت تا چه حد قابل توجه است. به همین دلیل خوشبختانه یا متاسفانه محصول ما به شکل قاچاق و غیرقانونی و چمدانی از کشور خارج می‌شود و دلیلش هم این است که تفاوت قیمت بسیار فاحش دارد. البته ما شرایط صادرات رسمی را در شرکت مهیا کرده‌ایم تا بتوانیم این کار را به‌طور مستقیم انجام دهیم. در همان نمایشگاه دوبی استقبال بسیار گسترده‌ای از محصول ما شد و بسیاری از فعالان حوزه زیبایی، محصول را می‌شناختند. به جرأت می‌توانم بگویم که امروزه بوتاکس ما یکی از شناخته شده‌ترین محصولات در سطح جهان است.
به بحث قاچاق بعدا می‌پردازیم. اجازه دهید پیش از آن درباره صادرات بپرسم. در حال حاضر صادرات شما در چه مرحله‌ای قرار دارد؟ برای نمونه شنیده می‌شود در کشور همسایه یعنی ترکیه استقبال بسیار زیادی از محصول شما شده است. آیا می‌توانید پاسخگوی این حجم تقاضا باشید یا برنامه‌ای برای افزایش تولید و صادرات دارید؟
همانطور که اشاره کردید، استقبال بسیار خوبی از محصول ما شده است و علت اصلی آن کیفیت بالای دارو است؛ گرچه بحث قیمت نیز نقش مهمی دارد. ما در شرکت، واحد صادراتی ایجاد کرده‌ایم و تیم صادرات ما به صورت فعال در این حوزه کار می‌کند. تاکنون حدود ۳۰مشتری بالقوه و جدی از کشورهای اطراف جذب کرده‌ایم؛ عمدتا در آسیا و آفریقا. از اروپا نیز چهار کشور متقاضی محصول ما هستند.
همانطور که خدمتتان عرض کردم از نظر کیفیت هیچ‌کس تردیدی ندارد و تنها بحث «ثبت» دارو در کشورهای مختلف مطرح است چراکه هر کشور قوانین و مقررات خاص خود را دارد. خوشبختانه ما مدارک و مستندات مربوط به محصول را تکمیل کرده‌ایم. این مدارک براساس راهنماهای بین‌المللی و در قالب «CTD» یا همان Common Technical Document تنظیم شده و به کشورهای مختلف ارسال شده است.
بسیاری از کشورها در حال طی مراحل ثبت محصول هستند. برای مثال در ترکیه محصول ما در حال ثبت بوده و در مراحل پایانی است؛ امیدواریم ظرف یک تا دو ماه آینده ثبت آن نهایی شود. همچنین در عراق، روسیه، لبنان، آذربایجان و ارمنستان نیز مراحل ثبت در حال انجام است.
تا به الان صادراتی از سمت خود شرکت انجام شده است؟
بله. تا به حال دو مورد صادراتی داشتیم که انجام شده و همانطور که عرض کردم بسیاری از کشورها در حال گذراندن فرآیند ثبت هستند. شما بهتر می‌دانید که فرآیند ثبت دارو بسیار سخت است. برای مثال ما در کشور الجزایر حدود ۹ ماه پیش فرآیند را آغاز کردیم اما هنوز در مرحله ثبت هستیم، حتی در کشور ترکیه و ارمنستان. فرآیند ثبت دارو کلا زمان‌بر و بسیار پرهزینه است به همین دلیل ما تلاش می‌کنیم که به صورت رسمی ثبت انجام شود.
علت اصلی این موضوع برمی‌گردد به تامین زنجیره سرد محصول چراکه دارو حتما باید در شرایط یخچالی نگهداری شود و رعایت زنجیره سرد الزامی است یعنی حمل و انتقال دارو باید به صورت علمی و درست انجام شود تا دارو با کیفیت لازم به دست مشتری برسد.
بسیاری از داروهایی که به‌صورت غیرقانونی خارج می‌شوند ممکن است این زنجیره سرد در موردشان رعایت نشود و محصولی که به آن‌سوی مرزها می‌رسد کیفیت لازم را نداشته باشد. این مساله باعث می‌شود ذهنیت ایجاد شود که خود محصول از پایه کیفیت ندارد.
هم در ایران و هم در کشورهای منطقه گزارش‌هایی داریم که محصولی با نام و بسته‌بندی مشابه شما عرضه می‌شود. یعنی آن بحث قاچاقی که فرمودید، مختص خارج از ایران نیست؛ در داخل کشور هم کالای تقلبی با برند و بسته‌بندی مشابه شما عرضه می‌شود. این احتمالا یکی از چالش‌های شماست. برای مقابله با این موضوع چه کرده‌اید یا چه برنامه‌ای دارید؟ و از دستگاه‌های نظارتی چه انتظاراتی دارید؟
سوال سختی است. ببینید، واقعیت این است که نظارت بر قاچاق در خارج از کشور سخت است و از کنترل ما خارج است اما آنچه می‌توانیم بر آن تمرکز کنیم بازار داخل کشور است و اینکه چگونه آن را کنترل کنیم. متاسفانه موارد تقلبی در مورد مصپورت در کشور وجود داشته و حتی ممکن است همچنان وجود داشته باشد اما خوشبختانه ما با مراجعه به مراجع ذی‌صلاح توانستیم جلوی این موارد را تا حد زیادی بگیریم، گرچه اعلام می‌کنم هنوز به صفر نرسیده است.
به همین دلیل از همین تریبون از همه پزشکان متخصص و داروسازان عزیز خواهش می‌کنم که صرفاً «مصپورت» را از شرکت‌های پخش سراسری دارای مجوز تهیه فرمایند. حتی خود ما هم مجاز نیستیم محصول را مستقیما به داروخانه‌ها یا کلینیک‌ها بدهیم چراکه این کار براساس الزامات سازمان غذا و دارو غیرقانونی است. ما باید محصولات را به شرکت‌های توزیع بدهیم؛ شرکت‌هایی که الزاما باید «کلد‌روم» و یخچال‌های معتبر داشته باشند. حتی ماشین‌های حمل‌ونقل نیز باید یخچال‌دار باشند و ما باید صلاحیت آنها را احراز کنیم تا مطمئن باشیم کیفیت زنجیره سرد رعایت می‌شود.
در مورد سوال شما، باید عرض کنم برای مثال اگر دارو به‌صورت قاچاق وارد آذربایجان شود، ما چگونه می‌توانیم آن را کنترل کنیم؟ تنها کاری که از دست ما برمی‌آید این است که به همه متخصصان اطلاع‌رسانی کنیم که دارو را فقط از مسیرها و مجاری قانونی و صحیح تهیه کنند. چون این دارو یخچالی است و اگر زنجیره دما رعایت نشود، قطعا کیفیتش افت کرده و ممکن است اثربخشی نداشته باشد.
شما به برنامه‌هایی اشاره کردید که رجیستر کردن محصولات را در کشورهای مختلف دارید. به طور کلی در حوزه صادرات این محصول، رقابت بسیار بالاست. برای اینکه بتوانید سهم معناداری در بازارهای جهانی به دست بیاورید، چه برنامه‌ای دارید؟
همانطور که می‌دانید، صادرات دارو یکی از موضوعاتی است که همگان بر مزیت آن تاکید دارند.
صادرات الان تبدیل به یکی از استراتژی‌های اصلی شرکت مصون دارو شده است. برای بنده و اعضای هیات‌مدیره، جزو چهار سرفصل اصلی است. نکته دوم این است که برای نفوذ در بازارهای جهانی، طبیعتا نیاز به زیرساخت داریم و خوشبختانه زیرساخت اولیه صادرات را در شرکت ایجاد کرده‌ایم.
من فکر می‌کنم برای ورود به بازارهای جهانی ــ نه فقط در مورد «مصپورت»، بلکه به طور کلی ــ باید روابط بین‌المللی بسیار خوبی داشته باشیم. نمی‌شود که من محصولی باکیفیت تولید کنم، در تریبون‌های مختلف هم بگویم بهترین محصول را دارم اما روابط بالادستی و ارتباطات بین‌المللی مؤثر نباشد. بنابراین طبیعی است که روابط بین‌المللی در صادرات، به‌ویژه محصولات دارویی بسیار تاثیرگذار است.
وقتی وارد بحث صادرات می‌شویم، اولین سوال این است که: «از کدام کشور هستید و قوانین‌تان چیست؟» می‌دانید که با توجه به شرایط موجود، بزرگ‌ترین نگرانی این است که اگر با کشوری که در جوامع بین‌المللی تحریم است وارد مذاکره شویم، ممکن است کشورهای دیگر نیز ما را در لیست خود قرار دهند. طبیعتا این یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های صادرات به‌ویژه در صنعت داروسازی است.
همانطور که عرض کردم، پروسه ثبت دارو بسیار سخت است. حالا وقتی پای کشور ایران به میان می‌آید، سختگیری‌ها دوچندان می‌شود و این بزرگ‌ترین چالش است. با این حال ما ناامید نمی‌شویم. مردم ایران بسیار با استعداد و با ظرفیت هستند و ما تلاش می‌کنیم مسیرها را پیدا کنیم. قطعا سخت است اما ناامیدی در شرکت ما جایی ندارد.
در بازارهایی که فرمودید تلاش می‌کنید محصولات را رجیستر کنید و همزمان صادرات داشته باشید. آیا سفارتخانه‌های ما به شما کمک کرده‌اند؟
اگر بخواهم صادقانه بگویم اینکه یا ما به سمت سفارتخانه‌ها نرفتیم یا شرایطش پیش نیامده، یا اینکه چون مستقیم خودمان ارتباط برقرار کردیم این اتفاق تا به حال نیفتاده است اما طبیعتا از همکاران محترم و رایزنان عزیز اقتصادی در سفارتخانه‌ها و حتی از سفیران عزیز خواهش می‌کنیم که در این موضوع به ما کمک کنند. همانطور که شما فرمودید، واقعا یک افتخار ملی است. وقتی در مجامع یا نمایشگاه‌های مختلف شرکت می‌کنیم، می‌بینیم همه با استقبال بسیار زیاد و با رویکردی باز به سمت مصپورت می‌آیند و ما را دوست دارند. آنجا دیگر نمی‌گوییم مصون دارو هستیم بلکه با افتخار می‌گوییم ما ایرانی هستیم و محصولی ایرانی ارائه می‌دهیم.
ایران سال‌هاست که با تحریم‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کند و قطعا شما هم در کار خودتان این شرایط را حس کرده‌اید. به زودی هم مکانیسم ماشه فعال می‌شود و شرایط سخت‌تر خواهد شد. یکی از مشکلات در شرایط تحریم، واردات مواد اولیه است. آیا شما هم چنین مشکلی دارید؟
خوشبختانه محصول مصپورت یک محصول بومی شده ایرانی است. این محصول بیولوژیک است؛ محصولات بیولوژیک یا بابیوتکنولوژی برخلاف داروهای شیمیایی، به مواد اولیه خارجی وابستگی زیادی ندارند. ماده اصلی این محصول در واقع یک توکسین است که از باکتری گرفته می‌شود. این دانش ۱۰۰درصد در کشور نهادینه شده است. بنابراین ما نیاز جدی‌ای به مواد اولیه خارجی نداریم.
البته برخی مواد آزمایشگاهی و جانبی وجود دارند که طبیعتا باید از خارج از کشور تامین شوند اما بیش از ۹۰درصد مواد اولیه، یعنی آنچه در آزمایشگاه مورد نیاز است، در ایران تولید می‌شود. همانطور که عرض کردم، ماده اصلی «مصپورت» از یک سلول گرفته می‌شود و وابستگی جدی به مواد اولیه خارجی وجود ندارد.
در حوزه دارو مجموعه تامین‌کنندگان اعم از تولیدکنندگان، واردکنندگان، شرکت‌های پخش و همچنین مراکز درمانی مرتبط و داروخانه‌ها همگی درگیر یک‌سری مشکلات مشخص هستند. بحث نقدینگی، دریافت ارز، بدهی‌های انباشته که باعث شده نقدینگی در صنعت به راحتی نچرخد و همچنین موضوع قیمت‌گذاری دستوری. آیا شما هم از این مشکلات رنج می‌برید؟
بله، همه مواردی که گفتید طبیعتا برای تمام شرکت‌های داروسازی وجود دارد. مسوولان مختلف و همکاران بنده بارها درباره این مسائل صحبت کرده‌اند. شاید اگر من هم الان بخواهم توضیح بدهم، تکرار همان صحبت‌ها و کلیشه‌ای باشد اما واقعیت این است که ما هم مشکل تخصیص ارز را داریم. بوروکراسی اداری از سازمان صنعت و معدن و تخصیص ارز از بانک مرکزی گرفته تا سازمان‌های ذی‌ربط، واقعا برای صنعت داروسازی کشنده است.
نمی‌دانم این مساله چگونه حل خواهد شود اما برخی مواقع شرکت‌ها را تا مرز واژگونی می‌برد. اگر برای این موضوع چاره‌ای اندیشیده نشود خیلی از شرکت‌ها در آینده نزدیک حتی توان تولید بسیاری از داروها را نخواهند داشت.
به نظر من به عنوانی یک ایرانی و یک معلم دانشگاه می‌گویم که فقط تحریم‌ها نیستند که سرعت صنعت را کاهش می‌دهند. بوروکراسی‌های اداری سازمان‌های داخلی ما کار را به قدری سخت و عرصه را تنگ کرده که برخی کارفرماها و کارآفرینان واقعا به این نتیجه می‌رسند که فعالیت‌شان را متوقف کنند. به نظر من بزرگ‌ترین چالش صنعت داروسازی همین است.
در کنار آن، موضوع قیمت‌گذاری دستوری نیز مطرح است. سازمان غذا و دارو و همکاران محترم ما محدودیت‌های خاص خودشان را دارند و سازمان‌های مختلف در این قضیه از جمله وزارت بهداشت هم دخیل هستند و من به دوستان حق می‌دهم اما باید در نظر گرفت که ما در کالایی استراتژیک مانند دارو قیمت‌گذاری دستوری داریم، در حالی که در بسیاری از کالاهای دیگر اینطور نیست. در سایر حوزه‌ها ممکن است قیمت یک محصول طی یک سال ۱۰۰ یا حتی ۲۰۰درصد افزایش یابد اما در دارو این اتفاق نمی‌افتد. در عوض هزینه‌های شرکت متناسب با تورم افزایش پیدا می‌کنند: از آب، گاز و برق که دولت خود آن را مشخص می‌کند گرفته تا سایر هزینه‌ها. وقتی شرکت‌ها متناسب با تورم درخواست افزایش قیمت می‌دهند، سازمان مربوطه آن را نمی‌پذیرد. این واقعا عجیب است و یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های صنعت داروسازی محسوب می‌شود.
برای مثال چنانچه گفتم قیمت مصپورت در حال حاضر ۵۴۰ تا ۵۵۰هزار تومان، معادل ۵دلار است. در حالی که برندهای چینی با کیفیت پایین‌تر در حوزه خلیج‌فارس حدود ۳۰دلار قیمت دارند و برندهای کره‌ای از ۴۰تا۴۵دلار به بالا هستند. اگر تولید این محصول در ایران متوقف و به خارج از کشور منتقل شود، عایدی شرکت بسیار بالاتر خواهد بود.
یا در مورد داروی «زابوتریکس» باید بگویم با افتخار تنها شرکت تولیدکننده در آسیا هستیم که آن را تولید می‌کنیم. سازمان غذا و دارو اخیرا قیمتی حدود ۵میلیون تومان برای این دارو تعیین کرده، در حالی‌که تا یک ماه پیش قیمت آن یک میلیون تومان بود. در بازار جهانی، این محصول زیر ۵۰۰،۴۰۰ دلار یافت نمی‌شود و برندهای آمریکایی و اروپایی نزدیک به ۱۰۰۰دلار قیمت دارند اما به دلیل حضور سازمان حمایت از مصرف‌کننده و مسائل مشابه، قیمت‌ها به زیان تولیدکننده پایین نگه داشته می‌شوند. نتیجه این می‌شود که تولید برخی محصولات صرفه اقتصادی ندارد. اینها مهم‌ترین موانع و چالش‌های صنعت داروسازی است.
به موضوع ذخایر استراتژیک اشاره کردید. این روزها بحث تامین ذخیره استراتژیک دارویی به‌ویژه با فعال شدن «اسنپ‌بک» پررنگ شده است. وضعیت ذخایر این داروها در کشور چگونه است؟
داروی «زابوتریکس» جزو خانواده Orphan Drugs یا همان «داروهای یتیم» دسته‌بندی می‌شود. به دارویی یتیم می‌گویند که تعداد بیماران آن بیماری کمتر از ۲۰هزار نفر در سال باشد و تولید سالانه آن دارو نیز کمتر از ۲۰هزار عدد. ما برای این محصول تنها ۵۰۰۰عدد در سال تولید داریم که طبیعتا هیچ صرفه اقتصادی برای خط تولید ندارد اما اگر این دارو تولید نشود، بیماران زیادی در خطر مرگ قرار می‌گیرند.
به لحاظ اخلاقی نمی‌توانیم تولید این دارو را متوقف کنیم. اگر تنها محصول ما زابوتریکس بود، قطعا شرکت تاکنون از تولیدش صرف‌نظر می‌کرد اما چون محصولات دیگری هم داریم، این دارو را در سبد قرار داده‌ایم و زیان آن را جبران می‌کنیم. زابوتریکس یک آنتی‌توکسین است و نقش پادزهر را دارد در صورتی که خطر مسمومیت رخ دهد. در بسیاری از کشورها این دارو به عنوان ذخیره استراتژیک دفاعی نگهداری می‌شود. بنابراین اگر شرکتی دانش تولید آن را داشته باشد، سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت و دولت باید امتیازات ویژه‌ای به آن بدهند. یکی از گلایه‌های ما این است که بعضی مواقع توجه لازم از سوی وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو به ارزش کار ما وجود ندارد.
به عنوان یک شرکت دانش‌بنیان، آیا دولت از شما حمایت‌های لازم را کرده است؟
خیر، ما تاکنون آنطور که باید از مزایای شرکت‌های دانش‌بنیان استفاده نکرده‌ایم. بوروکراسی‌های پیچیده، کار را به قدری دشوار کرده که گاهی ناچار می‌شویم استفاده از موارد حمایتی را کنار بگذاریم. برای یک شرکت چابک مثل ما، اختصاص چند نفر فقط برای پیگیری کارهای اداری و استفاده از تسهیلات برای شرکت دانش‌بنیان بسیار سخت است. با این حال ما تلاش کرده‌ایم مسیر دانش‌بنیان شدن را طی کنیم و بیشتر جنبه معنوی آن برایمان ارزشمند است.
و نکته آخر
امیدوارم صنعت داروسازی ایران که واقعا مایه افتخار کشور است، روز‌به‌روز پیشرفت بیشتری داشته باشد. من در مجامع بین‌المللی وقتی می‌بینم دانشمندان و محققان ایرانی تا چه اندازه باسواد و توانمند هستند به خودم می‌بالم. صنعت داروسازی و حوزه پزشکی ایران جزو برترین‌های دنیاست. اگر تحریم‌ها نبود و روابط بین‌المللی خوبی داشتیم، بدون شک دانش پزشکی و داروسازی ما در آسیا جزو سه کشور اول و در دنیا جزو ۱۰ کشور برتر قرار می‌گرفت.
