تعهد کاغذی برای حفظ میراث سنگی
جهان صنعت- باغ سنگی سیرجان یکی از آثار هنری انتزاعی و منحصربه‌فرد ایران که توسط «درویش خان اسفندیارپور» خلق شده و به ثبت جهانی یونسکو نیز رسیده، امروز در معرض تهدید جدی قرار گرفته است. این تهدید نه به دلیل عوامل طبیعی یا تخریب انسانی بلکه ناشی از بی‌توجهی و واگذاری غیررسمی مسوولیت حفاظت از آن به خانواده درویش خان توسط اداره میراث فرهنگی سیرجان است.
باغ سنگی سیرجان در پی رویدادهای اجتماعی دهه۴۰ و اصلاحات ارضی شکل گرفت. درویش خان، کشاورز ناشنوای اهل دهستان بلورد سیرجان، پس از مصادره زمین‌هایش و ناتوانی در بیان اعتراض خود، در اقدامی خلاقانه و نمادین تصمیم به خلق باغی از سنگ گرفت. این باغ ترکیبی از درختان خشکیده با سنگ‌هایی آویخته به شاخه‌هاست که هر یک از آنها بازتابی از رنج، تنهایی، خاطرات و دغدغه‌های درویش خان تلقی می‌شود.
ایده اولیه باغ از خوابی عجیب و یک شهاب‌سنگ الهام گرفته شد. درویش خان مدعی بود فرشته‌ای در خواب به او دستور ساخت چنین باغی را داده است. این اثر نمادین پس از سال‌ها تلاش در دل کویر، به یکی از نمونه‌های بی‌همتای هنر مفهومی بومی در ایران تبدیل شد.
شناخته شدن باغ و ثبت‌جهانی
در دهه۵۰ گزارش یک روزنامه از وجود باغ سنگی، توجه پرویز کیمیاوی، مستندساز نامدار را جلب کرد. او مستندی درباره این باغ ساخت که موفق به کسب جایزه خرس نقره‌ای جشنواره فیلم برلین شد. این مستند باعث شناخته شدن جهانی باغ و در نهایت ثبت آن در فهرست آثار جهانی یونسکو شد. با این حال ثبت‌جهانی نتوانست تضمینی برای مراقبت مادی و فیزیکی از این اثر فراهم کند.
در شرایطی که مسوولیت مستقیم حفاظت از آثار ثبت‌جهانی طبق قانون برعهده نهادهای دولتی و به‌ویژه اداره میراث فرهنگی است، گزارش‌ها نشان می‌دهد اداره میراث فرهنگی سیرجان با گرفتن تعهدنامه‌ای کتبی از پسر درویش خان، مسوولیت حفاظت از باغ را به او واگذار کرده است. این تعهد شامل چهار بند مشخص از جمله «مرمت درختان»، «سم‌پاشی»، «ارائه گزارش مکتوب» و «آمار بازدید ماهانه» است.
نکته نگران‌کننده اینجاست که پسر درویش خان که مسوولیت را پذیرفته، سواد خواندن و نوشتن ندارد و همسر او (عروس درویش خان) مدعی است که او ناخواسته و بدون درک محتوای کامل نامه، آن را امضا کرده است. این تعهدنامه نه‌تنها نشان از سلب مسوولیت دولتی دارد بلکه بار مالی، اجرایی و حفاظتی سنگینی را بر دوش خانواده‌ای نهاده که امکانات چندانی در اختیار ندارند.
تلاش‌های خانواده درویش خان برای حفظ باغ
خانواده درویش خان طی سال‌ها با دستان خالی و بدون حمایت موثر دولتی از باغ محافظت کرده‌اند. پسر کوچک درویش خان، معین، با انگیزه ایجاد اقامتگاه بومگردی در کنار باغ، در تلاش برای جلب گردشگر و توسعه گردشگری پایدار بود که در یک سانحه رانندگی جان باخت. هم‌اکنون همسر و فرزندان او با کمترین امکانات به نگهداری باغ ادامه می‌دهند.
عروس درویش خان می‌گوید: «شوهرم ۷۰ساله است، دیسک کمر دارد و دیگر نمی‌تواند مثل قبل باغ را نگه دارد اما مسوولان هنوز از ما انتظار دارند که همه کارها را انجام دهیم.» وی می‌افزاید که هزینه‌های ماهانه باغ مانند خرید چوب، سم و استخدام کارگر بیش از مبالغی است که از سوی میراث فرهنگی پرداخت می‌شود.
بی‌توجهی مسوولان و انکار ماجرا
در حالی که اداره میراث فرهنگی شهرستان سیرجان مسوولیت گرفتن این تعهدنامه را انکار کرده است، فرناز فرهی‌مقدم، سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان کرمان تایید می‌کند که تعهدنامه‌ای از سوی پسر درویش خان امضا شده است. او البته مدعی شده که این تعهدنامه به ابتکار خود خانواده نوشته شده، نه به درخواست میراث فرهنگی. نگاهی به متن تعهدنامه اما نشان می‌دهد لحن آن رسمی و از سوی اداره نوشته شده است.
فرهی‌مقدم همچنین به مشکلات بودجه‌ای اشاره کرده و می‌گوید: «در استان کرمان آثار زیادی ثبت جهانی شده‌اند ولی اعتبار کافی برای نگهداری از همه آنها وجود ندارد. برای باغ سنگی در سال‌جاری یک‌میلیارد تومان اعتبار پیشنهاد شده ولی مشخص نیست چقدر آن تخصیص پیدا کند.»
سایه تهدید بر باغ سنگی
تاکنون هیچ طرح مطالعاتی رسمی برای ارزیابی آسیب‌شناسی باغ سنگی انجام نشده است. مشخص نیست وضعیت فعلی درختان و سازه‌های باغ در چه مرحله‌ای از فرسایش یا تخریب قرار دارد. نبود برنامه بلندمدت و عدم تخصیص اعتبارات کافی، بقای این اثر نمادین را با خطر جدی مواجه کرده است.
در غیاب حمایت نهادهای مسوول، خانواده درویش خان عملا به تنها نگهبانان این میراث جهانی تبدیل شده‌اند، بدون پشتوانه مالی، فنی یا قانونی.
ماجرای باغ سنگی سیرجان نمادی از تعارض میان مسوولیت‌های قانونی دولت در حفاظت از میراث فرهنگی و واقعیت‌های میدانی است. در شرایطی که ایران برای ثبت جهانی آثار فرهنگی خود تلاش می‌کند، نبود سازوکارهای موثر برای حفاظت از آنها دستاوردهای بین‌المللی را زیر سوال می‌برد.
تکلیف باغ سنگی در گرو یک تصمیم شفاف و فوری است؛ یا باید دولت رسما مسوولیت حفاظت از آن را بپذیرد یا در قالب طرح‌های مشارکتی، همراهی واقعی با خانواده بنیانگذار اثر داشته باشد. در غیراین صورت فرسایش طبیعی و فشارهای مالی به تدریج این اثر منحصر به‌فرد را از بین خواهد برد و چیزی جز نامی در فهرست یونسکو از آن باقی نخواهد ماند.
منبع: ایرنا
