تراژدی آقای سوپر استار

پویا اصل‌باغ- 29مهرماه بود که خبر تجاوز و بازداشت بازیگر مطرح سینما و تلویزیون در فضای مجازی به‌سرعت پخش شد. با انتشار این خبر، کاربران حدس‌وگمان‌های متعددی را مطرح کردند سرانجام اما ماجرا به یک اسم ختم شد. پژمان جمشیدی، فوتبالیست دیروز و سوپر استار امروز، به اتهام تجاوز و ربودن یک خانم جوان بازداشت شد. این زن جوان که خود او نیز یک بازیگر تازه‌کار است در شکایت خود مطرح کرده «پژمان جمشیدی با وعده معروف شدن او را فریب داده و وی را مورد تجاوز قرار داده است.» پس از روشن‌تر شدن ابعاد مختلف این پرونده افراد زیادی در این زمینه اظهارات مختلفی را ابراز کردند. برخی از آنها با نکوهش این بازیگر به او تاختند و برخی دیگر با رد چنین اتهامی او را یک فرد راستگو و درستکار نامیدند. به‌دنبال این پرونده جنجالی، خروج این بازیگر از کشور و توقیف سایت روزنامه «هم‌میهن» از جمله حوادثی بود که در چند روز اخیر اتفاق افتاد. این اتفاقات بار دیگر نشان داد که مساله تجاوز در کشور ما، امری است دارای حساسیت که بیان آن ممکن است به ضرر افراد تمام شود. اگر بخواهیم کمی بی‌پرده سخن بگوییم، برخی کارشناسان معتقدند که مساله تجاوز در کشور به امری عادی تبدیل شده است. خلأهای قانونی موجود در زمینه اثبات چنین جرائمی باعث شده که قربانیان تجاوز در به سرانجام رساندن پرونده خود موفق نشوند. در کنار این موارد، دیدگاه جامعه نیز در این میان مطرح می‌شود. نگاه منفی جامعه و خانواده‌ها سبب شده که افراد قربانی جسارت کافی را در مطرح کردن چنین امری نداشته باشند. این عوامل باعث شده افراد سودجو از خلأ قانونی و دیدگاه منفی جامعه، حداکثر استفاده را برده و نیت شوم خود را اجرا کنند. بارها این اتفاق رخ داده که بسیاری از بازیگران زن کشور از آزار و اذیت جنسی و سوءاستفاده برخی بازیگران مرد شکایت کردند اما راه به جایی نبرده‌اند. شاید اگر سختگیری‌ها و موانع موجود در این زمینه وجود نداشت، شاهد چنین وقایعی در کشور نبودیم.

تجاوز در حال تبدیل‌شدن به یک امر عادی است

در همین راستا علی نجفی‌توانا، حقوقدان و استاد حقوق جزا در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» از خلأهای قانونی پدیده تجاوز سخن گفت. این حقوقدان با اشاره به پرونده جنجالی فعلی توضیح داد: در قوانین اکثر کشورهای جهان، سوءاستفاده جنسی و تجاوز که بزه و دیده خاص دارد معمولا با طرح شکایت توسط قربانی، فرآیند تحقیق یعنی رسیدگی قضایی شروع می‌شود. در کشور ما غیر از این جنبه که هم بعد خصوصی و در عین حال هم جنبه حقوقی دارد ویژگی خاصی هم برایش پیش‌بینی شده یعنی در امور و مسائل ناموسی هیچ‌کس نمی‌تواند جز شاکی مبادرت به طرح دعوا کند مگر اینکه قربانی طفل باشد یا تحت قیمومیت کسی یا مهجور باشد. وی افزود: در پیوند با این نوع پرونده‌ها، شاکی باید شخصا طرح شکایت کند در غیر این صورت هیچ‌کس حق تحقیق و پیگیری نخواهد داشت. وقتی شاکی شکایت می‌کند عموما رسیدگی به این نوع شکایات باید مستقیم در مراجع قضایی مطرح شود و معمولا نیروی انتظامی و ضابطین نباید احضار شوند چون مساله از محرمانگی برخوردار است. نکته ظریف اینجاست که حتی اگر شکایتی شود فورا شخص یا طرف شکایت یعنی مرتکب یا متهم احضار نمی‌شود. به‌طور محرمانه و با کسب نظر کارشناس به‌ویژه در بحث تجاوز به عنف یا تجاوز با اغفال تحقیقات مقدماتی انجام می‌شود. ابتدا از شاکی تحقیق می‌شود سپس از شهودی که احتمال شهادت دارند، پیامک‌ها بررسی می‌شوند، آثار رابطه جنسی مورد بررسی قرار می‌گیرد و اگر به این نتیجه برسند که این تجاوز محرز شده و سوءاستفاده وجود دارد، آن موقع احضارش می‌کنند و از او دلایل دفاعی را جویا می‌شوند.

اثبات چنین جرائمی ساده نیست

نجفی‌توانا اضافه کرد: اگر دلایل علیه متهم کافی باشد، سپس پرونده در دادگاه کیفری مورد رسیدگی قرار می‌گیرد چون اصولا اثبات زنا و لواط و جرائم جنسی امر آسانی نیست چون یا باید چند اقرار توسط خود مرتکب انجام شود یا با چهار شاهد که خود مستقیما صحنه یا رابطه جنسی را دیده باشند. در بسیاری از مواقع موضوع در حد رابطه نامشروع خاتمه می‌یابد نه زنا چون مجازات زنا و لواط اعدام است. به همین دلیل هم در سیستم قضایی چندان پیگیری نمی‌شود و تمایلی برای صدور احکام ندارد. این مساله قابل‌ذکر است که با توجه به باز شدن فضای اجتماعی و ایجاد رابطه آزاد بین جوان‌ها و افزایش ازدواج سفید، وجود روابط پنهان جنسی بستری را فراهم کرده که معمولا این امر آرام‌آرام عادی می‌شود و جز در موارد تجاوز به عنف اگر شکایت شاکی همراه با دلیل باشد، به عنوان رابطه نامشروع تلقی می‌شود. این حقوقدان اشاره کرد: در خصوص سوءاستفاده جنسی از گروه‌هایی از زنان و دختران، چه به عنوان هنرجو در آموزشگاه‌ها، چه به‌عنوان دانشجوی مسائل فرهنگی یا هنری یا کارمندان موسسات که در سال‌های اخیر مطرح شده ریشه بسیار قدیمی دارد و نیاز به یک ارزیابی جامعه‌شناختی و روانشناختی خواهد داشت چراکه زمان‌های بسیار قدیم معمولا این نوع تعرضات و تجاوزات به علت قباحت آن و اثر منفی که بر زندگی آینده داشت و برای جلوگیری از درگیری و ایجاد جنایت و اینکه آینده‌شان خراب نشود، حتی از شوهرشان یا اعضای خانواده پنهان می‌کردند. این افراد با تحمل شدیدترین آسیب‌های روحی سعی می‌کردند زندگی کنند و اعلام نکنند.

نگاه منفی جامعه به قربانیان

نجفی‌توانا با اشاره به نگاه منفی جامعه به قربانیان تجاوز به «جهان‌صنعت» گفت: جامعه هم وقتی فردی قربانی این نوع جنایت جنسی می‌شد با اینکه دختر یا زن قربانی بود، به او با نگاه کسی که به‌نوعی اظهار تمایل کرده نگاه می‌کردند. حداقل در پرونده‌هایی که شاهد بودم زنان به این جنایت که علیه‌شان شده بود اظهار نمی‌کردند چون اولین کسی که از لحاظ عاطفی از او فاصله می‌گرفت شوهر و خانواده بود. جالب این است که در پرونده‌های ما ملاحظه شد که مرتکب به جرم به ده‌ها جنایت اعتراف کرده اما فقط دو نفر آن به‌صورت ناشناس طرح دعوا کرده‌اند. بسیاری از قربانیان تجاوز سعی می‌کردند به صورت آشکار به مراجع قضایی شکایت نکنند اما از این طرف در اروپا نهضتی در چارچوب نگاه جرم‌شناسی ایجاد شد. وی ادامه داد: در این چارچوب، خانم‌ها و آقایانی می‌آمدند و علنا اعلام می‌کردند که قربانی شده‌اند به‌ویژه در اوایل فعالیت‌های خود، مانند سینما و تئاتر. این مساله و این فرهنگ از خارج از مرزها به کشورها ورود پیدا کرده است، به تدریج این فرهنگ به کشورهای جهان سوم از جمله کشور ما سرایت پیدا کرد و آرام‌آرام، هنرپیشه‌هایی آمدند و گفتند که به‌ویژه خانم‌ها مورد سوءاستفاده جنسی هنرپیشه‌ها، کارگردان‌ها و تهیه‌کننده‌های شناخته‌شده قدیمی قرار گرفته‌اند.

سنجش دقیق موضوع

این حقوقدان افزود: در این نوع رابطه‌ها به ندرت قربانی به عنف مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرد. قربانی برای شناخته شدن، اشتهار پیدا کردن و استفاده در فیلم یا سریال‌ها، با نوعی انعطاف و تمایل تلویحی به تمایلات طرف مقابل اقبال نشان می‌دهد و به او نزدیک می‌شود. این نزدیکی معمولا از باب احتیاج و نیاز است. بعد از مدت‌ها استفاده، دو حالت رخ می‌دهد؛ یا قربانی موفق می‌شود و خود بعدها متوجه سوءاستفاده می‌شود نقش خود را انکار می‌کند یا شخصی که وعده داده بود، وفا نمی‌کند و استعداد و پتانسیل قربانی پاسخگوی طمع نبوده است. وقتی فرد می‌بیند به مقصدش نرسیده و رابطه جنسی طمع‌آلود داشته، با مشورت اطرافیان و برای حفظ حیثیت خود کسب امتیاز یا در مقام لجاجت و عناد با طرفی که وعده خلاف داده، مبادرت به طرح شکایت می‌کند. پرونده‌های زیادی در مراجع قضایی مطرح می‌شود ولی به‌ندرت در فضای مجازی یا حقیقی مورد توجه قرار می‌گیرد. من بارها مورد مشورت و مراجعه قربانیانی از این دست بوده‌ام. بعد از مدتی طرح دعوا به عنوان رابطه نامشروع شناخته می‌شود و هر دو طرف محکوم می‌شوند.

علل محرمانگی و حساس بودن موضوع تجاوز

نجفی‌توانا همچنین در بخش‌هایی از گفته‌های خود علل حساسیت پرونده‌های مربوط به تجاوز را مطرح کرد. او در این‌باره گفت: در اسلام و موازین شرعی، پوشاندن گناه توصیه دینی تلقی می‌شود. دوم، اثبات این نوع اتهامات بسیار سخت و سنگین است و در نتیجه قطع‌نظر از نتایج و تبعات فرهنگی و خانوادگی برای قربانی آبروریزی به همراه خواهد داشت. رابطه‌ای که پنج‌سال یا چند ماه یا دوسال طول کشیده، دختر آمده و گفته این جوان سر من کلاه گذاشته و به من تجاوز کرده؛ حال آنکه مدارک نشان می‌دهد این تجاوز نبوده و خود طرف نیز تمایل داشته است. حالا ثابت می‌شود که رابطه نامشروع داشته‌اند چون پیامک‌های عاشقانه و تصاویری که باهم داشتند و حتی خانه مجردی نیز قابل اثبات است اما اینکه رابطه جنسی توسط این جوان انجام شده باشد، به عهده قربانی است و چون نمی‌تواند اثبات کند، در مراحل اولیه یا رضایت یا انصراف می‌دهد یا به اصطلاح رابطه نامشروع اعلام شده و خود قربانی مجازات خواهد شد. این استاد حقوق جزا همچنین بیان کرد: به همین دلیل از پرونده‌هایی که برای ارائه دلایل اثبات جرم فرآیند طولانی را طی می‌کنند بخشی از آن محرمانه است و خود مرتکب خبر ندارد تا دلایل مقدماتی آماده شود. بخش دیگر که علنی می‌شود، متهم در مقام دفاع دلیل ارائه می‌کند، بخش سوم دفاع در مقابل ادعاست. فرآیند دادرسی در مرحله دادگاه و بعد بخش چهارم اعتراض به این احکام است که معمولا دیوان کشور تمایلی به رسیدگی ندارد.

فقر عامل اصلی آسیب‌های اجتماعی

نجفی‌توانا در پایان تشریح کرد: واقعیت جامعه ما این است که باوجود فقر، مشکلات اقتصادی، بیکاری و عدم امکان تهیه مسکن، تمایل به ازدواج وجود ندارد و ازدواج سفید در روابط بسیار افزایش یافته است. دختران بعد از مدتی از این رابطه فاصله می‌گیرند، خانواده متوجه می‌شود و خود شخص ادعا می‌کند که سرش کلاه رفته چون با برنامه‌ریزی برای ازدواج باهم شروع کرده‌اند. حالا اگر شکایت کند و موفق نشود ممکن است شخصی که مورد شکایت قرار گرفته به عنوان شاکی مبادرت به شکایت کند. البته این در صورتی ممکن است که هیچ‌گونه رابطه پیامکی، عکس، رفت‌وآمد و اینها وجود نداشته باشد، وگرنه همین روابط غیرمتعارف به‌عنوان رابطه نامشروع تلقی خواهد شد.

حساسیت بیش از حد و عدم آموزش

پرونده جنجالی آقای سوپر استار، چندین نکته اساسی را به ما یادآوری کرد. در وهله نخست، جامعه باید دید خود را نسبت‌به افراد قربانی عوض کرده و با نگاه منفی با آنان برخورد نکنند؛ در قدم بعدی افراد قربانی باید تابوشکنی کرده و بدانند بیان چنین موضوعی نه‌تنها مشکل نیست بلکه کمک بزرگی به زنان کشور است. همچنین باید بدانیم که پدیده تجاوز در ادارات، سینما، تئاتر و… وجود دارد و نمی‌توان آن را انکار کرد؛ اگر بخواهیم این امر را تا حد زیادی اصلاح کنیم، وظیفه قانونگذاران و مسوولان کشور است. اگر آنها در قوانین کشور بازنگری کنند و آموزش را اولویت خود قرار دهند، می‌توان از تکرار چنین موضوعاتی جلوگیری کرد.