تحریم؛ نقطه اشتراک ۲شریک تجاری

جهان‌صنعت- کوبا بزرگ‌ترین جزیره کارائیب در ۱۵۰ کیلومتری جنوب ایالت فلوریدا و در ورودی خلیج مکزیک قرار داشته و از موقعیت ژئوپلیتیکی ویژه‌ای برخوردار بوده که آن را در مرکز رقابت‌های منطقه‌ای و جهانی قرار داده است. این کشور با تسلط بر مسیرهای مهم دریایی کارائیب و برخورداری از منابع طبیعی مانند نیکل شکر تنباکو و زمین‌های کشاورزی حاصلخیز همواره اهمیت استراتژیک برای قدرتهای خارجی داشته است.

انقلاب ۱۹۵۹ به رهبری فیدل کاسترو نظام تک‌حزبی و کمونیستی کوبا را تثبیت کرده و این کشور را در جبهه مقابل ایالات متحده قرار داد. تحریم‌های ایالات متحده که از سال ۱۹۶۲ آغاز شد همچنان اصلی‌ترین مانع رشد اقتصادی کوبا بوده و خساراتی سنگین به این کشور وارد کرده است. در واکنش به بحران‌ها دولت کوبا به تدریج اصلاحاتی محدود مانند اجازه فعالیت بخش خصوصی در مقیاس کوچک از سال۲۰۰۹ اجرا کرده اما کنترل حزب کمونیست بر اقتصاد همچنان گسترده باقی مانده است. مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در گزارشی که خلاصه آن را در ادامه می‌خوانید به پاسخ به این پرسش پرداخته که چرا کوبا مقصدی ارزشمندی برای صادرات ایران است.

منابع درآمدی متنوع و در عین حال محدود

منابع درآمدی کوبا متنوع اما محدودند؛ صادرات خدمات پزشکی به بیش از ۹۰ کشور جهان. صادرات نیکل، تنباکو، شکر و محصولات دارویی نقش محوری دارند. گردشگری نیز تا پیش از همه‌گیری کرونا و تشدید تحریم‌ها سهم بزرگی در اقتصاد ایفا می‌کرد. چین، ونزوئلا، روسیه اسپانیا و کانادا شرکای اصلی تجاری کوبا هستند. چین با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های انرژی و زیرساخت روسیه با ارائه وام‌ها و ونزوئلا با تامین نفت هر کدام نقش مهمی در اقتصاد کوبا دارند. دیپلماسی پزشکی نیز از مهم‌ترین ابزارهای سیاست خارجی کوباست که نه‌تنها حسن‌نیت و وجهه جهانی کوبا را تقویت کرده بلکه منبعی برای کسب درآمد و ایجاد پیوندهای اقتصادی نیز بوده است.

روابط ایران و کوبا نمونه‌ای از همکاری میان کشورهایی است که با تحریم‌های ایالات متحده مواجهند. این روابط در حوزه‌های پزشکی و بیوتکنولوژی برجسته است و در حوزه‌هایی مانند خودروسازی منسوجات آلومینیوم نیکل محصولات کشاورزی و شیلات نیز ظرفیت همکاری وجود دارد. فاصله جغرافیایی، تحریم‌های آمریکا، مشکلات لجستیکی و محدودیت‌های اقتصادی داخلی کوبا چالش‌های اصلی در مسیر گسترش روابط هستند. با توجه به برنامه‌های ایران برای تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی و اهمیت راهبردی آمریکای لاتین کوبا می‌تواند مقصدی ارزشمند باشد. تجربه چین روسیه و حتی کشورهای منطقه‌ای مانند برزیل نشان می‌دهد کوبا ظرفیت پذیرش بازیگران تازه‌ای مانند ایران را دارد به شرطی که راهبردی هدفمند طراحی و پیگیری شود.

نقش گسترده دیپلماسی پزشکی

یکی از مهم‌ترین ابزارهای سیاست خارجی کوبا دیپلماسی پزشکی است. از دهه ۱۹۶۰ تاکنون بیش از ۶۷‌هزار پزشک و پرستار کوبایی به کشورهای مختلف اعزام شده‌اند. این برنامه نه‌تنها حسن‌نیت و وجهه جهانی کوبا را تقویت کرده بلکه منبعی برای کسب درآمد و ایجاد پیوندهای اقتصادی نیز بوده است. در آمریکای لاتین و آفریقا همکاری‌های پزشکی کوبا با استقبال گسترده مواجه شد و گاهی به دریافت امتیازات اقتصادی همچون نفت با قراردادهای تجاری انجامید. چنین برنامه‌هایی توانسته‌اند جایگاه کوبا را باوجود محدودیت منابع به عنوان بازیگری موثر در حوزه سلامت جهانی تثبیت کنند.

تحریم‌های ایالات متحده علیه کوبا که از سال۱۹۶۲ آغاز شد همچنان اصلی‌ترین مانع رشد اقتصادی این کشور باقی مانده است. این تحریم‌ها در طول دهه‌ها شدت یافته و براساس برآوردهای دولت کوبا و سازمان‌ملل خسارتی بین ۱۴۴‌میلیارد تا ۱/‏۱تریلیون‌دلار به این کشور وارد کرده است. تحریم‌ها تجارت خارجی، نقل و انتقالات مالی، سرمایه‌گذاری و حتی سفر را با محدودیت جدی روبه‌رو کرده‌ و پیامدهایی چون فقر و تورم گسترده را به همراه داشته‌اند. با وجود این کوبا کوشیده است با اصلاحات اقتصادی جزئی و ایجاد روابط اقتصادی با شرکای غیرغربی بخشی از فشارها را جبران کند.

اصلاحات اقتصادی و تقویت بخش خصوصی

اصلاحات اقتصادی کوبا از سال ۲۰۰۹ به تدریج آغاز شد. دولت اجازه داد کسب‌وکارهای کوچک خصوصی شکل بگیرند و بازار املاک و مستغلات تا حدی آزاد شد. با این حال حزب کمونیست همچنان نظارت سختگیرانه‌ای بر اقتصاد اعمال می‌کند. وجود سیستم دو ارزی، وابستگی بالا به واردات کالاهای اساسی و محدودیت در جذب سرمایه خارجی از جمله عواملی هستند که رشد اقتصادی کوبا را پیچیده‌تر کرده اند.

در سطح دیپلماسی اقتصادی کوبا میزبان بیش از ۱۱۴هیات دیپلماتیک خارجی است و با کشورهای مختلف توافقنامه‌های تجاری دارد. این نشان می‌دهد که با وجود تحریم‌های شدید آمریکا این کشور توانسته جایگاه نسبی خود را در عرصه روابط بین‌المللی حفظ کند. کوبا همواره تلاش کرده در سازمان‌های بین‌المللی مانند جنبش عدم تعهد نیز نقش فعالی داشته باشد و از این طریق ائتلاف‌های سیاسی و اقتصادی خود را گسترش دهد.

همکاری در زمینه‌های پزشکی  و بیوتکنولوژی

روابط ایران و کوبا یکی از نمونه‌های بارز همکاری میان کشورهایی است که با تحریم‌های ایالات متحده روبه‌رو هستند. این روابط نه‌تنها بر اشتراکات سیاسی و مقاومت در برابر فشارهای خارجی استوار بوده بلکه در حوزه‌های اقتصادی نیز جلوه یافته است. همکاری در زمینه‌های پزشکی و بیوتکنولوژی یکی از برجسته‌ترین محورهای روابط دو کشور است. ایران و کوبا در تولید داروهای پیشرفته واکسن و فناوری‌های پزشکی همکاری‌های گسترده‌ای داشته اند. به‌ویژه در دوره همه‌گیری کرونا این همکاری اهمیت بیشتری یافت. علاوه بر بخش پزشکی حوزه‌هایی چون خودروسازی، منسوجات آلومینیوم، نیکل، محصولات کشاورزی و شیلات نیز در دستور کار همکاری‌های دو جانبه قرار گرفته‌اند. ایران و کوبا توافق‌ها و اسناد متعددی را در زمینه‌های مختلف به امضا رسانده‌اند. با این حال ظرفیت‌ها و فرصت‌های موجود هنوز به طور کامل محقق نشده‌اند. فاصله جغرافیایی زیاد میان دو کشور، تحریم‌های آمریکا، مشکلات لجستیکی و محدودیت‌های اقتصادی داخلی کوبا از جمله چالش‌های اصلی در مسیر گسترش روابط هستند. موفقیت این همکاری‌ها بستگی زیادی به رفع موانع حمل‌ونقل، مدیریت فشار تحریم‌ها و اجرای موثر توافقنامه‌ها دارد.

در عین حال روابط سیاسی دوستانه و سابقه همکاری‌های علمی و فناورانه زمینه‌های مناسب برای توسعه بیشتر روابط اقتصادی ایران و کوبا را فراهم می‌کند. با توجه به برنامه‌های ایران برای تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی و اهمیت راهبردی آمریکای لاتین کوبا می‌تواند مقصدی ارزشمند در این مسیر باشد. کوبا نیز با توجه به نیازهای اقتصادی خود و تلاش برای کاهش فشار تحریم‌ها انگیزه بالایی برای همکاری با ایران دارد.

راهبرد کلان برای حضور فعال در آمریکای لاتین

مطالعه روابط کوبا با سایر کشورها نشان می‌دهد که این کشور آمادگی پذیرش شرکای اقتصادی جدید را دارد. چین با بهره‌گیری از سرمایه‌گذاری‌های هوشمندانه توانسته جایگاهی محکم در اقتصاد کوبا کسب کند. روسیه نیز با توجه به سابقه تاریخی و همکاری‌های انرژی و صنعتی نفوذ خود را در کوبا حفظ کرده است. حتی کشورهای منطقه‌ای مانند برزیل با سرمایه‌گذاری در کشاورزی و پروژه‌های زیربنایی توانسته‌اند منافع پایداری ایجاد کنند. این تجربیات نشان داده که کوبا ظرفیت پذیرش بازیگران تازه‌ای مانند ایران را دارد به شرطی که راهبردی هدفمند طراحی و پیگیری شود.

از منظر ایران حضور در بازار کوبا تنها یک همکاری اقتصادی نبوده بلکه بخشی از راهبرد کلان برای حضور فعال‌تر در آمریکای لاتین محسوب می‌شود. این منطقه از دیرباز حوزه نفوذ سنتی ایالات متحده بوده اما در دهه‌های اخیر شاهد افزایش نفوذ قدرت‌های نوظهور و گسترش روابط جنوب بوده‌ایم. حضور فعال در این منطقه برای ایران فرصتی است برای تقویت قدرت چانه‌زنی در نظام جهانی، کاهش فشار تحریم‌ها و متنوع‌سازی شرکای تجاری. تحلیل دقیق ساختار اقتصادی کوبا، بررسی نیازهای بازار این کشور، شناسایی فرصت‌های صادراتی و ارزیابی میزان رقابت‌پذیری محصولات ایرانی در کوبا ابزارهایی کلیدی برای تدوین راهبردی کارآمد به شمار می‌روند.

افزون بر این بررسی زمینه‌های سرمایه‌گذاری مشترک از جمله در بخش انرژی‌های تجدید‌پذیر، بیوتکنولوژی و داروسازی می‌تواند افق‌های جدیدی را در روابط دوجانبه بگشاید. به طور کلی پژوهشی جامع درباره اقتصاد و تجارت کوبا نه‌تنها به غنای علمی مطالعات مربوط به دیپلماسی اقتصادی ایران می‌افزاید بلکه در سطح عملیاتی به تصمیم گیران کشور کمک می‌کند تا سیاست‌هایی کارآمد برای حضور پایدار در بازار کوبا طراحی کنند. چنین راهبردی می‌تواند ضمن ارتقای سطح روابط اقتصادی دو کشور جایگاه ایران را در آمریکای لاتین تقویت کرده و الگویی موفق از همکاری‌های جنوب جنوب ارائه دهد.

تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های داخلی

سیاست تجاری و اقتصادی کوبا طی سه‌دهه گذشته تحت تاثیر مجموعه‌ای پیچیده از فشارهای خارجی، تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های داخلی قرار داشته است. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و کاهش حمایت‌های مالی و اقتصادی سنتی کوبا را وارد دوره‌ای موسوم به «دوره ویژه» کرد که کاهش شدید منابع افت تولید و محدودیت‌های گسترده را به همراه داشت.

در کنار این فشارهای خارجی ضعف‌های داخلی در مدیریت تمرکزگرایی و بوروکراسی سنگین تاثیر مهمی بر کندی اصلاحات و استمرار بحران اقتصادی داشته‌اند. در چنین شرایطی دولت کوبا به دنبال تدوین سیاست‌ها و برنامه‌هایی بوده که هم بتواند فشارهای ناشی از تحریم‌ها را کاهش دهد و هم کنترل سیاسی و اجتماعی خود را حفظ کند.

چارچوب مشترکات سیاسی و ایدئولوژیک ۲کشور

روابط تجاری ایران و کوبا را میتوان در چارچوب مشترکات سیاسی و ایدئولوژیک دو کشور در تقابل با نظام تک‌قطبی به رهبری ایالات متحده تحلیل کرد. این اشتراکات با وجود ایجاد بستر مناسبی برای توسعه همکاری‌های اقتصادی همزمان با موانع و چالش‌های ساختاری متعددی روبه‌رو بوده است. حجم مبادلات تجاری دو کشور در چهار سال اخیر تنها به ۲۲‌میلیون‌دلار رسیده که نشان‌دهنده ظرفیت‌های استفاده نشده فراوان است. بررسی فرصت‌ها و چالش‌های

پیش روی توسعه روابط تجاری ایران و کوبا ضمن استفاده از اسناد و گزارش‌های معتبر امکان تحلیل راهبردی و ارائه راهکارهای عملیاتی برای ارتقای سطح همکاری‌ها را فراهم می‌کند.

فرصت‌های راهبردی و حوزه‌های همکاری

وابستگی شدید کوبا به واردات که بیش از ۸۰‌درصد نیازهای کشور را شامل شده مهم‌ترین فرصت برای صادر‌کنندگان ایرانی محسوب می‌شود. نیاز پایدار کوبا به محصولات کشاورزی و غذایی مانند گوشت، مرغ، گندم، ذرت، روغن، سویا و برنج که ایران در تولید برخی از آنها ظرفیت‌های قابل‌توجهی داشته می‌تواند محور توسعه مبادلات تجاری قرار گیرد. گزارش‌ها از مذاکرات برای مبادله تهاتری نفت ایران با شکر کوبا نیز نشان‌دهنده تمایل دو کشور به استفاده از شیوه‌های غیرمتعارف برای دور زدن محدودیت‌های ارزی است و این امر می‌تواند به شکل‌گیری مدل‌های جدید تجارت بین‌المللی بین دو کشور همچون افق روشن تعاملات تجاری ایران و کوبا، پتانسیل وسیع همکاری از تهاتر نفت و غلات و کشت فراسرزمینی منجر شود.

همکاری‌های آموزشی در حوزه کشاورزی و علوم زیستی می‌تواند یکی دیگر از محورهای قابل‌توجه باشد. کوبا تجربه موفقی در کشت ارگانیک و استفاده از فناوری‌های کم هزینه کشاورزی دارد در حالی که ایران با بحران آب و محدودیت منابع روبه‌رو است. انتقال دانش کوبا به ایران در حوزه کشاورزی پایدار و استفاده از زمین‌های حاصلخیز کوبا توسط ایران در قالب کشت فراسرزمینی می‌تواند مکمل نیازهای دوکشور باشد.

کوبا با کمبود جدی در حوزه مسکن حمل‌ونقل شهری و بازسازی زیرساخت‌ها مواجه است. ایران با سابقه طولانی در اجرای پروژه‌های عمرانی می‌تواند با قراردادهای EPC و BOT در پروژه‌های کوبایی مشارکت داشته باشد. توسعه همکاری‌های رسانه‌ای و فرهنگی می‌تواند به تقویت روابط اقتصادی کمک کند. کوبا دارای رسانه‌های دولتی گسترده است و ایران نیز شبکه‌های فراملی در اختیار دارد. ایجاد رسانه‌های مشترک با تولیدات فرهنگی می‌تواند شناخت دو ملت را افزایش داده و زمینه را برای توسعه همکاری‌های اقتصادی هموار سازد.

ایران همچنین می‌تواند از ظرفیت کوبا به عنوان پل‌ارتباطی برای ورود به بازار آمریکای لاتین استفاده کنند. ایجاد مراکز توزیع کالا و انبارهای منطقه‌ای در کوبا صادرات ایران را به بازارهایی چون ونزوئلا، بولیوی و نیکاراگوئه تسهیل خواهد کرد.

چالش‌ها و موانع پیش‌رو

مهم‌ترین چالش پیش‌روی توسعه روابط تجاری محدودیت‌های شدید بانکی و مالی ناشی از تحریم‌های ایالات متحده علیه هر دو کشور است. این تحریم‌ها انجام نقل و انتقالات مالی را پیچیده و پرهزینه ساخته و دسترسی به سیستم بانکی بین‌المللی را محدود می‌کنند. کمبود شدید ارز خارجی در کوبا نیز ریسک عدم پرداخت و تاخیر در تسویه حساب‌ها را به شدت افزایش داده است به‌طوری که شرایط پرداخت معمولا بین ۳۹۰تا ۷۲۰ روز است و تاخیر در پرداخت‌ها امری رایج محسوب می‌شود.

آفت مشترک بوروکراسی

بوروکراسی پیچیده و کند دولتی در کوبا نیز مانعی جدی است. فرآیند ثبت نام به عنوان تامین‌کننده تایید شده معمولا سه تا چهار ماه به طول می‌انجامد و مستلزم ترجمه و تایید مدارک توسط سفارت کوبا است. علاوه بر این عدم فعالیت تجاری برای مدت دوسال منجر به انقضای ثبت نام و نیاز به آغاز مجدد فرآیند می‌شود. این الزامات اداری توسعه روابط تجاری را با پیچیدگی‌ها و تاخیرهای اضافی مواجه می‌کند.

فاصله جغرافیایی قابل‌توجه میان ایران و کوبا هزینه‌های حمل‌ونقل را افزایش داده و رقابت با صادر‌کنندگان نزدیک‌تر به کوبا را برای ایران دشوار می‌سازد. تفاوتهای فرهنگی و زبانی و همچنین نبود اطلاعات کافی تجار ایرانی از بازار کوبا از دیگر موانع موثر در توسعه مبادلات است.

توصیه‌های توسعه روابط تجاری

برای غلبه بر چالش‌ها و بهره‌برداری از فرصت‌ها نیازمند تدوین راهبردهای هوشمندانه و عملیاتی هستیم. ایجاد مکانیسم‌های پرداخت جایگزین مانند سیستم‌های تهاتری، استفاده از ارزهای ملی و ایجاد خطوط اعتباری مشترک می‌تواند مشکل محدودیت‌های بانکی را کاهش دهد. راه‌اندازی خط کشتیرانی مستقیم بین ایران و کوبا نیز گامی موثر در کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و تسهیل گردش کالا محسوب می‌شود.

تقویت دیپلماسی اقتصادی و فعال‌سازی کمیسیون‌های مشترک می‌تواند به افزایش شناخت متقابل و حل سریع اختلافات کمک کند. برگزاری نمایشگاه‌های تجاری، انجام مطالعات بازار و ایجاد پیوند میان اتاق‌های بازرگانی دو کشور نیز از اقدامات ضروری برای توسعه پایدار مبادلات تجاری است. تمرکز بر همکاری‌های بلندمدت و مشارکت در پروژه‌های زیرساختی به جای مبادلات صرفا تجاری می‌تواند پایداری روابط را افزایش دهد. سرمایه‌گذاری مشترک در پروژه‌هایی مانند توسعه بندر ماریل، مشارکت در بخش انرژی و همکاری در حوزه فناوری اطلاعات از جمله راهبردهایی هستند که می‌توانند روابط اقتصادی ایران و کوبا را به سطحی بالاتر ارتقا دهند.