تاریخ زیر سایه فرونشست
نادر نینوایی– فرونشست در دشت‌های ایران بیداد می‌کند. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و سدسازی‌ها از سوی طبیعت بی پاسخ نمانده است. در مرودشت مدت‌هاست که زمین دهان بازکرده و خطر تخریب آثار باستانی این دشت تمدنی فلات ایران بیش از هر زمان دیگری حس می‌شود. در اصفهان هم ترک‌هایی که بر دیوارهای مسجد تاریخی «سید» افتاده گواهی دیگر است بر عمق فاجعه فرونشست که اگر در مقابله با آن گام سست کنیم بیم آن می‌رود که در آینده‌ای نه چندان دور میراث‌فرهنگی ایران تاریخی را در خود ببلعد.
چاه‌های عمیق در طول چند دهه گذشته با امید رونق کشاورزی در جای جای زمین‌های خشک و بیابانی کشور حفر شدند، سدها یکی پس از دیگری قد بر افراشتند و شعار «سازندگی» بهانه‌ای شد برای دست‌درازی به طبیعت؛ زیست بومی که در تعادل بود و ما دانسته یا ندانسته کلنگ تخریبش را بر زمین کوفتیم.
امروز هم چاره درد جانکاه فرونشست را نه در حل ریشه‌ای این مرض بلکه در سرپوش گذاشتن بر آن می‌جوییم. همین چند سال قبل بود که بر ترک‌هایی که در نزدیکی نقش رستم بر زمین افتاده بود خاک ریختیم تا شاید زخم نشسته بر این سرزمین کهن کمتر به چشم بیاید یعنی ریختن زباله‌ها و خلاشه‌ها به زیر فرش به جای روبیدن آنها.
فلات ایران از دیرباز با خشکی و خشکسالی سردرگریبان بوده و از همین رو بوده که قدر آب و ارزش آن در فرهنگ و تاریخ ما چنین ریشه سترگی دوانده است. در قرن جدید که بحران گرمایش جهانی نیز سربرآورده و همه‌گیر شده سر دادن شعار خودکفایی در گندم و فداکردن آب برای تامین خوراک و فشار مضاعف به آب‌های زیرزمینی برای زنده نگه داشتن اقتصاد نیمه جان کشاورزی نشان از الگوی توسعه‌ای دارد که الزامات سرزمینی را درک نکرده است.
امروز زخم بی‌برنامگی و فرونشست زمین بر پیکر میراث‌فرهنگی و تاریخ ریشه‌دار کشور نشسته و چه‌بسا که اگر دیر بپاییم و در فکر چاره‌ای برای آن نباشیم شاید پیش از آنکه مهیا شویم فرونشست زمین عرصه زندگانی را نیز بر مردمانمان تنگ کند.
نقش رستم و دیگر اماکن تاریخی در خطر
در ایران پدیده فرونشست بیش از یک نگرانی زیست‌محیطی ساده بوده و عملا تهدیدی مستقیم برای میراث‌فرهنگی کشور به شمار می‌رود. آثار باستانی ایران ازجمله نقش رستم در استان فارس، پاسارگاد، تخت جمشید و سایر محوطه‌های تاریخی همگی در معرض آسیب ناشی از نشست زمین قرار دارند.
نقش رستم با آرامگاه‌های سنگی پادشاهان هخامنشی نمونه‌ای بارز از میراث‌فرهنگی در معرض خطر است. ترک‌های جدید و نشست‌های زمین پایه‌های سنگی این بناها را تهدید کرده و هرگونه کوتاهی در حفاظت می‌تواند بخش عظیمی از تاریخ و هویت فرهنگی ایران را نابود کند.
علاوه بر این بسیاری از بناهای تاریخی در شهرهایی مانند یزد، اصفهان و کرمان که بر روی سفره‌های آب زیرزمینی حساس ساخته شده با کاهش سطح آب و فرونشست مواجه شدند. گزارش‌ها نشان می‌دهند که در برخی مناطق فرونشست سالانه چندین‌سانتی‌متر بوده و این روند در کنار تغییرات آب‌وهوایی و خشکسالی‌های شدید می‌تواند به تخریب کامل بناها منجر شود.
آسیب به این اماکن تنها محدود به تخریب فیزیکی نبوده بلکه ارزش‌های فرهنگی، تاریخی و معنوی این آثار نیز در معرض خطر است. هر فروچاله، ترک یا ریزش دیوار شکافی در روایت تاریخ ایران ایجاد می‌کند و برای بازسازی آن نیازمند منابع مالی و زمانی عظیم خواهیم بود که اغلب دسترسی به آن دشوار است.
عوامل محیطی و انسانی بروز فرونشست
علت‌های فرونشست زمین در ایران ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی است و مسلما عوامل انسانی نقش کلیدی دارند. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، صنعتی و شهری یکی از اصلی‌ترین دلایل فرونشست است. در بسیاری از استان‌ها چاه‌های غیرمجاز و عدم مدیریت منابع آب باعث شده تا سطح سفره‌های زیرزمینی به سرعت کاهش یافته و فشار سنگینی بر خاک وارد شود. ساخت و سازهای بی‌رویه در حریم مناطق تاریخی، تراکم جمعیتی بالا و فقدان برنامه‌های پایدار شهری نیز باعث افزایش آسیب‌پذیری زمین و بناها شدند.
کارشناسان هشدار می‌دهند که تغییرات اقلیمی و افزایش دمای متوسط کشور نیز خشکی خاک و تبخیر سریع آب را تشدید کرده و چرخه فرونشست را تسریع می‌کند. در مجموع ترکیب مدیریت ناکافی منابع آب، فشارهای انسانی و عوامل طبیعی شرایطی بحرانی برای اماکن تاریخی ایران ایجاد کرده که بدون مداخله فوری دولت پیامدهای آن جبران‌ناپذیر خواهد بود.
برنامه‌های وزارت‌میراث‌فرهنگی برای مقابله با فرونشست
وزارت‌میراث‌فرهنگی و سازمان‌های مرتبط با آگاهی از خطرات فرونشست برنامه‌هایی برای حفاظت از آثار تاریخی ایران را مطرح کردند. وزیر میراث‌فرهنگی در سخنان خود با تاکید بر ضرورت اقدامات فوری گفت که «حفظ میراث‌فرهنگی اولویت ملی است و بدون توجه به تهدیدات محیطی هرگونه برنامه توسعه‌ای ناقص خواهد بود.»
آنطور که مسوولان مربوطه اعلام کردند ازجمله اقدامات صورت‌گرفته پایش مستمر محوطه‌های تاریخی با استفاده از فناوری‌های نوین زمین‌شناسی، ایجاد سامانه‌های هشدار زودهنگام در مناطق حساس و مدیریت سفره‌های آب زیرزمینی اطراف بناهای تاریخی است. مرمت پایه‌ای و استحکام‌بخشی سازه‌ها نیز با استفاده از مصالح مقاوم در برابر نشست از دیگر راهکارهای عملیاتی بوده است.
علاوه بر این پژوهش‌های علمی و همکاری با دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی باعث شده تا نقشه‌های دقیق فرونشست در مناطق مختلف کشور تهیه و اولویت‌بندی حفاظتی انجام شود. برخی پروژه‌های پایلوت مانند تقویت زیرساخت‌های حفاظت از نقش رستم و بررسی آسیب‌های احتمالی در تخت جمشید نمونه‌هایی از این تلاش‌ها هستند.
سازمان‌های مردم‌نهاد و انجمن‌های محیط‌زیستی نیز با همکاری وزارت‌میراث‌فرهنگی کمپین‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی درباره خطرات فرونشست برگزار کردند تا آگاهی عمومی درخصوص این بحران افزایش یابد. این برنامه‌ها به‌ویژه در مناطقی که گردشگری فعال است، اهمیت حیاتی دارد چراکه بازدیدکنندگان و جامعه محلی می‌توانند نقش موثری در حفاظت از آثار داشته باشند.
ناکافی بودن اقدامات و لزوم توجه جدی به تهدید فرونشست
با وجود تلاش‌ها و برنامه‌های موجود بسیاری از کارشناسان و پژوهشگران معتقدند که اقدامات کنونی کافی نیست. روند فرونشست همچنان ادامه داشته و اگر تدابیر جدی‌تر و گسترده‌تری اتخاذ نشود بسیاری از آثار تاریخی ایران در معرض آسیب جبران‌ناپذیر قرار خواهند گرفت.
یکی از ضعف‌های اساسی نبود بودجه پایدار و کافی برای پروژه‌های حفاظتی است. مرمت و استحکام‌بخشی سازه‌های تاریخی نیازمند منابع مالی گسترده و نیروی متخصص بوده و محدودیت‌های بودجه‌ای روند حفاظت را کند کرده است. هماهنگی ناکافی میان وزارتخانه‌های مرتبط با آب، محیط زیست و میراث‌فرهنگی نیز باعث شده تا اقدامات جزیره‌ای و ناکارآمد باقی بماند.
کارشناسان بارها هشدار دادند که فرونشست تنها یک مساله محلی نبوده بلکه تهدیدی ملی است که هویت فرهنگی، اقتصادی و گردشگری ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در صورت ادامه روند فعلی نه‌تنها بناهای تاریخی تخریب شده بلکه فرصت‌های توسعه گردشگری، جذب سرمایه‌گذاری و رونق اقتصادی نیز کاهش می‌یابد.
ضرورت دارد که دولت و نهادهای مسوول با تصویب سیاست‌های جامع و بلندمدت مدیریت منابع آب را بهینه کرده، پایش دقیق زمین‌شناسی را گسترش داده و حفاظت از بناهای تاریخی را به‌‌عنوان اولویت ملی به اجرا بگذارند. آموزش و مشارکت جامعه محلی همچنین تقویت پژوهش‌های علمی در زمینه پیش‌بینی و مقابله با فرونشست می‌تواند بخشی از راهکار جامع باشد.
در نهایت اگر چه میراث‌فرهنگی ایران سال‌ها شاهد گذر تاریخ و تحولات متعدد بوده اما تهدید فرونشست زمین چالشی نوظهور و جدی است که بدون اقدام فوری و هماهنگ امکان دارد بخش مهمی از هویت تاریخی کشور را برای همیشه از میان ببرد. این واقعیت ضرورت نگاه ملی و مسوولانه به حفاظت از آثار تاریخی و سرمایه‌های فرهنگی را بیش از پیش آشکار می‌کند.
