بیم لرزه بر تاریخ
نادر نینوایی– مدتی است که طرح توسعه خط۲ متروی اصفهان به‌ویژه در نقطه‌ای که مسیر آن از مجاورت مسجد جامع عتیق می‌گذرد، نگرانی جدی فعالان و کارشناسان حوزه میراث فرهنگی را برانگیخته است. پروژه‌ای که در نگاه نخست صرفا بخشی از اقدامات برای توسعه حمل‌ونقل شهری به شمار می‌آید، در عمل به سبب عبور مترو از نزدیکی یکی از کهن‌ترین و ارزشمندترین بناهای معماری ایران، حساسیت برانگیز شده است.
این نگرانی‌ها زمانی شدت گرفت که در نشست تخصصی انجمن ایران‌شناسی، غلامحسین معماریان، استاد تمام معماری دانشگاه علم و صنعت و از چهره‌های شاخص در حوزه مرمت، نسبت به «خطرات لرزه‌ای عبور مترو» هشدار داد و تاکید کرد که کوچک‌ترین ارتعاشات می‌تواند برای بنایی با این قدمت و حساسیت، تخریبی تدریجی ایجاد کند.
مسجد جامع اصفهان که با نام‌های مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه نیز شناخته می‌شود نه صرفا یک بنای تاریخی بلکه «موزه‌ای زنده از ۱۲قرن معماری ایرانی- اسلامی» است. بنایی که از سده دوم هجری تا امروز در هر دوره تاریخی بخشی به آن افزوده شده؛ از شبستان‌های اولیه تا گنبد تاج‌الملک سلجوقی، از ایوان‌های باشکوه دوره ایلخانی تا تزئینات صفوی. همین ترکیب لایه‌لایه تاریخی است که مسجد جامع را به یکی از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین سازه‌های ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو تبدیل کرده است. هر خشت و هر گوشه این بنا روایتگر هزار سال تاریخ معماری ایران است؛ تاریخی که اکنون در آستانه مواجهه با لرزش‌های روزانه قطار شهری قرار گرفته است.
با وجود هشدارهای متخصصان، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان به «جهان‌صنعت» می‌گوید: بررسی‌های فنی هنوز در جریان است و نتیجه‌گیری نهایی به پس از تحلیل مدل‌سازی‌های لرزه‌ای و داده‌های دانشگاه علم و صنعت موکول شده است. او تاکید می‌کند که اگر کوچک‌ترین احتمال خطر برای مسجد جامع تایید شود، عبور مترو از این مسیر فورا متوقف و مسیر جایگزین تعیین خواهد شد.
با این حال سایه سنگین تجربه‌های تلخ گذشته ـ از آسیب به بافت‌های تاریخی گرفته تا سایر مخاطرات پروژه‌های عمرانی- باعث شده اعتماد عمومی و تخصصی در مورد ایمنی چنین طرح‌هایی کاهش یابد. به همین دلیل هرچند هنوز تصمیم نهایی گرفته نشده اما تشویش و نگرانی درباره عبور مترو از بیخ گوش یکی از مهم‌ترین گنجینه‌های معماری ایران همچنان پابرجاست و بسیاری بیم آن دارند که سیر پرشتاب توسعه، حساس‌ترین بخش هویت تاریخی اصفهان را نشانه برود.
مخاطرات عبور مترو از محدوده مسجد جامع
طرح عبور خط۲ متروی اصفهان از مجاورت مسجد جامع عتیق -یکی از ارزشمندترین بناهای معماری جهان- وارد مرحله‌ای سرنوشت‌ساز شده است. تصمیم‌گیری نهایی به جلسه شورای تخصصی وزارت میراث فرهنگی و ارزیابی نمایندگان یونسکو واگذار شده؛ نشستی که باید براساس مدل‌سازی‌های دانشگاه علم و صنعت مشخص کند آیا لرزش‌های مترو در این فاصله کم، امنیت این بنای ۱۲۰۰ساله را تهدید می‌کند یا خیر. هشدار رسمی یونسکو نسبت به پیامدهای این پروژه باعث شده حساسیت‌ها نسبت به این طرح به بالاترین سطح برسد و وزارت میراث فرهنگی نیز اعلام کرده است در صورت نبود مستندات فنی قطعی، مجوز عبور مترو صادر نخواهد شد.
مسیر پیشنهادی فعلی، عبور خط مترو از زیرگذر میدان امام علی(ع) است؛ مسیری که تنها ۲۰متر با مسجد فاصله دارد و در برخی بخش‌ها مثل مدرسه تاریخی مظفریه این فاصله به ۱۲متر کاهش می‌یابد. این موقعیت نشان می‌دهد خط مترو نه‌تنها در حریم درجه یک مسجد قرار گرفته بلکه از حساس‌ترین نقاط معماری بنا عبور می‌کند. در حالی که سه مسیر جایگزین نیز پیشنهاد شده که هیچ‌کدام به اندازه مسیر فعلی به مسجد نزدیک نیستند.
کارشناسان میراث فرهنگی هشدار می‌دهند که شرایط فعلی مسجد از نظر ساختاری کاملا پایدار نیست. برخی بخش‌های بنا در طول تاریخ بارها مرمت شده و خشت‌ها و مصالح اولیه به‌کار رفته، کیفیت کافی برای تحمل ارتعاشات مداوم را ندارند. گزارش‌های باستان‌شناسی و اسناد پژوهشگرانی چون «اوجنیو گالدیری» نیز نشان می‌دهد برخی مصالح در ضعیف‌ترین وضعیت ممکن قرار دارند و کوچک‌ترین ارتعاشات می‌تواند روند فرسایش را تسریع کند. نگرانی اصلی کارشناسان به دوران بهره‌برداری بازمی‌گردد؛ جایی که عبور روزانه قطار شهری می‌تواند لرزش‌های پیوسته و طولانی‌مدت ایجاد کند که اثر آن بر سازه‌های تاریخی غیرقابل پیش‌بینی و جبران است.
افزون بر آسیب‌های فنی، عبور مترو از این مسیر خطر بزرگ‌تری نیز دارد و آن احتمال خدشه‌دار شدن جایگاه جهانی مسجد و حتی تهدید شدن ثبت جهانی آن است. یونسکو پیشتر در موارد مشابه نسبت به پروژه‌هایی که حریم آثار را مخدوش می‌کنند موضعی سختگیرانه داشته و اکنون نیز دو نامه رسمی به وزارتخانه ارسال و خواستار شفاف‌سازی شده است.
در نهایت تصمیم‌گیری درباره عبور خط ۲ مترو از کنار مسجد جامع عتیق باید با نهایت دقت انجام شود زیرا جابه‌جایی مسیر مترو امکان‌پذیر است اما از دست رفتن یک اثر بی‌همتای جهانی هرگز قابل جبران نخواهد بود. اکنون نگاه‌ها به شورای فنی وزارتخانه و نتایج مطالعات علمی دوخته شده تا روشن شود آیا این مسیر پرخطر ادامه خواهد یافت یا تغییر می‌کند.
موضع وزارت میراث فرهنگی
امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان در پاسخ به پرسش «جهان‌صنعت» درباره مخاطرات عبور مترو از نزدیکی مسجد جامع اصفهان گفت: «بحث مترو یک موضوع جدی برای توسعه شهری اصفهان است البته الزامات قانونی و اختیاراتی از سوی قانونگذار به وزارت میراث فرهنگی داده شده تا از آثار تاریخی به درستی حفاظت شود. در همین زمینه با توجه به اقدامات سلبی که پیش از این انجام داده‌ایم، پرونده توسعه مترو در مسیر درست خودش حرکت کرده و شهرداری اصفهان با دانشگاه علم و صنعت قراردادی بسته است تا بررسی کند که عبور مترو از نزدیکی مسجد جامع خطری در پی دارد یا خیر. براساس اصول علمی و برای سنجش لرزه‌های مترو، لرزه‌نگارهایی نصب خواهد شد، همچنین قرار است بالشتک‌هایی نصب شود که نقش لرزه‌گیر داشته باشند.»
وی افزود: «تاکنون حدود ۲۸سی‌دی مدل‌سازی شده و دانشگاه علم و صنعت مطالعات خود را ارائه داده است. طبق این مطالعات، برآورد شده که عبور مترو ایجاد خطر نمی‌کند. قرار است با هماهنگی مرکز پژوهش‌های وزارت راه‌وشهرسازی، جلسه‌ای با چند دانشگاه برگزار کنیم تا دانشگاه علم و صنعت مدل‌سازی انجام شده را تشریح کند و به شکل دقیق بررسی کنیم که آیا عبور مترو برای مسجد جامع و سایر ابنیه تاریخی این محدوده خطری دارد یا خیر.»
این مقام مسوول در ادامه تاکید کرد: «چنانچه عبور مترو از این محدوده مخاطره‌ای برای بناهای تاریخی اصفهان در پی داشته باشد حتما باید مسیر عبور مترو تغییر کند. اگر هم دانشگاه علم و صنعت بتواند، با استناد به مدل‌سازی انجام شده، به همکاران و مشاوران میراث فرهنگی اثبات کند که عبور مترو مخاطره‌ای ایجاد نمی‌کند، اجازه عبور مترو از مسیر در نظر گرفته شده را خواهیم داد. با این همه بار دیگر تاکید می‌کنم که چنانچه عبور مترو هرگونه خطری برای آثار تاریخی اصفهان و مسجد جامع در بر داشته باشد، به هیچ‌وجه اجازه عبور مترو از این مسیر داده نخواهد شد.»
تنش میان توسعه شهری و حفاظت از میراث
شهرهای تاریخی همواره با تنش میان نیاز به توسعه شهری و ضرورت حفاظت از میراث فرهنگی مواجه هستند. هر اقدام زیرساختی در چنین محیط‌هایی، از ساخت خطوط حمل‌ونقل گرفته تا پروژه‌های عمرانی می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای بر هویت و پایداری بناهای تاریخی داشته باشد. این تنش صرفا یک چالش فنی نیست بلکه مساله‌ای پیچیده است که با ملاحظات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی گره خورده است. حفظ تعادل میان رشد شهری و مراقبت از سرمایه‌های فرهنگی نیازمند نگاه بلندمدت، برنامه‌ریزی دقیق و همکاری میان رشته‌ای است. یکی از مهم‌ترین ابعاد این چالش، مخاطرات ناشی از ارتعاش، فشار و تغییرات محیطی است که پروژه‌های مدرن می‌توانند بر سازه‌های قدیمی وارد کنند. حتی تغییرات کوچک در زمین یا عبور وسایل‌نقلیه پرسرعت ممکن است باعث فرسایش تدریجی، آسیب ساختاری و در نهایت کاهش طول عمر بنا شود. این موضوع به‌ویژه برای سازه‌هایی که لایه‌های متعددی از تاریخ را در خود دارند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند چرا که هر قسمت از بنا می‌تواند واکنش متفاوتی به تنش‌های محیطی نشان دهد بنابراین ارزیابی ریسک و پیش‌بینی تاثیرات بلندمدت، پایه‌ای اساسی برای هر تصمیم توسعه‌ای در مناطق تاریخی است.
بعد دیگر این مساله تاثیرات اجتماعی و روانی تصمیم‌گیری‌هاست. وقتی پروژه‌های شهری با میراث فرهنگی در تضاد قرار می‌گیرند، اعتماد عمومی به مدیریت شهری و نهادهای مسوول کاهش می‌یابد. این بی‌اعتمادی می‌تواند زمینه مخالفت عمومی و حتی مداخلات قانونی را فراهم کند بنابراین شفافیت در تصمیم‌گیری و توضیح منطقی اقدامات، بخشی حیاتی از مدیریت چنین پروژه‌هایی است. از منظر اقتصادی و برنامه‌ریزی شهری، این چالش نشان‌دهنده اهمیت طراحی انعطاف‌پذیر و یافتن مسیرهایی است که کمترین آسیب را به محیط تاریخی وارد کنند. راهکارهای مبتنی بر مدل‌سازی، شبیه‌سازی و مشورت با متخصصان میان‌رشته‌ای، می‌توانند به تصمیم‌گیری آگاهانه کمک کنند و اطمینان دهند توسعه زیرساخت‌ها با حفاظت از ارزش‌های فرهنگی تعارض نخواهد داشت.
در نهایت این موضوع فراتر از یک پروژه شهری است؛ آزمونی برای تعادل بین توسعه و حفاظت، بین نیازهای معاصر و میراث گذشتگان. موفقیت در چنین شرایطی می‌تواند الگویی برای سایر شهرهای تاریخی ایجاد کند، جایی که هویت فرهنگی و پیشرفت شهری همزمان حفظ و ارتقا یابند. این تعادل، کلید توسعه پایدار و حفظ ارزش‌های فرهنگی برای نسل‌های آینده است.
