بافت تاریخی لار؛ نفس‌های آخر یک‌هویت شهری
جهان صنعت- بافت تاریخی لار، یکی از کم‌نظیرترین نمونه‌های شهرسازی ایرانی-اسلامی در جنوب ایران هنوز نفس می‌کشد اما هر روز که می‌گذرد فرسودگی و کمبود برنامه‌های جامع این میراث ارزشمند را در معرض تهدید قرار می‌دهد. خانه‌ها یکی پس از دیگری در حال تخریبند و کوچه‌ها هنوز بوی کهنگی و خاطره می‌دهند اما هیچ طرح منسجم و همه‌جانبه‌ای برای احیای این بافت وجود ندارد. بافت تاریخی لار پس از زلزله ویرانگر سال۱۳۴۹ که بخش زیادی از شهر را تخریب کرد به یکی از مهم‌ترین نمونه‌های نوسازی شهری ایران تبدیل شد. هرچند بخش «لار نو» در این بازسازی شکل گرفت اما بخش قدیمی شهر با محورهایی چون میدان قیصریه، راسته‌های بازار، مسجد جامع، قلعه اژدهاپیکر و بادگیرهای تاریخی همچنان هویت اصلی و نمادین شهر را تشکیل داده و اهمیت تاریخی و فرهنگی ویژه‌ای دارد.
براساس گزارش پایگاه ملی میراث‌فرهنگی لارستان، حدود ۱۰۵هکتار از بافت قدیم لار در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و تحت نظارت مستقیم پایگاه میراث‌فرهنگی اداره می‌شود. این ثبت ملی نشان‌دهنده ارزش بی‌بدیل معماری و شهرسازی لار و ضرورت حفاظت و احیای آن است.
چالش‌های اساسی؛ از فرسودگی تا نبود مدیریت یکپارچه
مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی لارستان در سال۱۴۰۲ اعلام کرده بود که بیش از ۴۵درصد از بناهای ارزشمند این بافت نیاز فوری به مرمت دارند. این آمار جدیت تهدیدهای موجود را نشان داده و ضرورت اقدام عاجل برای حفاظت از بافت تاریخی لار را بیش از پیش مشخص می‌کند. مهم‌ترین چالش‌های این بافت شامل فرسودگی سازه‌ای بناها تغییر کاربری بی‌ضابطه خانه‌ها و حجره‌های تاریخی، کمبود اعتبارات مرمتی، مشکلات ناشی از مالکیت‌های خرد و متعدد و نبود طرح تفصیلی به‌روز و جامع برای بافت است. محمدحسین باقری، کارشناس ارشد مرمت بناها تاکید کرده که بافت تاریخی لار یکی از آخرین نمونه‌های کامل شهرسازی دوره صفوی در جنوب ایران بوده اما روند فرسودگی در آن از میانگین استان فارس سریع‌تر پیش می‌رود و بدون مداخله فوری بخش‌های ارزشمند آن از بین خواهد رفت.
اقدامات اخیر برای احیا و بازآفرینی بافت
طی یک سال گذشته برخی اقدامات اولیه برای حفظ و احیای بافت تاریخی لار انجام شده است. مرمت اضطراری بازار قیصریه با مشارکت شهرداری لار، احیای خانه تاریخی معتمدالسلطنه و تبدیل آن به مرکز فرهنگی، مطالعات ایجاد مسیر گردشگری لارِ کهن و سامان‌دهی جداره‌های راسته بازار برای تقویت هویت تاریخی ازجمله اقدامات انجام‌شده است. علاوه بر این بودجه سال۱۴۰۴ شهرداری به طرح بازآفرینی بافت اختصاص یافته و اولویت اصلی اتصال بافت قدیم به ساختار گردشگری و اقتصادی شهر است. بافت تاریخی لار در کنار بافت‌های تاریخی بندرعباس، اوز و جهرم بخشی اساسی از شبکه شهری جنوب ایران را تشکیل می‌دهد. در کتاب «تاریخ شهرسازی جنوب ایران» تالیف دکتر ناصر تکمیل‌همایون بازار لار به‌عنوان«یکی از منسجم‌ترین ساختارهای بازار جنوبی ایران با الگوی شعاعی» معرفی شده و اهمیت تاریخی و معماری آن را برجسته کرده است.
ظرفیت گردشگری فرهنگی
بافت تاریخی لار به دلیل وجود بازار قیصریه، مسجد جامع و سایر بناهای تاریخی ظرفیت بالایی برای توسعه گردشگری فرهنگی در جنوب کشور دارد. مطابق ارزیابی سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) در گزارش۲۰۲۳ درباره گردشگری شهری در خاورمیانه شهرهایی که دارای «هسته تاریخی سالم» هستند بین سه‌تاپنج‌برابر سریع‌تر از سایر شهرها رشد گردشگری فرهنگی را تجربه می‌کنند. لار نیز به دلیل بازار قیصریه و الگوی شهرسازی خاص خود در فهرست «مقاصد بالقوه» گردشگری فرهنگی قرار دارد.
با توجه به این ظرفیت‌ها بازآفرینی بافت تاریخی لار نیازمند برنامه‌ای جامع و مبتنی بر داده‌های دقیق است. اعتبارات کافی، مدیریت یکپارچه، نظارت مستمر بر مالکیت‌ها و حمایت نهادهای دولتی و غیردولتی از جمله پیش‌شرط‌های موفقیت در حفاظت و احیا هستند. اگر روند مرمت و بازآفرینی ادامه یابد لار می‌تواند به یکی از قطب‌های گردشگری جنوب ایران تبدیل شود و علاوه بر حفظ هویت تاریخی فرصت‌های اقتصادی و فرهنگی جدیدی ایجاد کند.
ضرورت مدیریت یکپارچه و پایدار
کارشناسان میراث‌فرهنگی معتقدند که بدون مدیریت یکپارچه و هماهنگی بین شهرداری، میراث‌فرهنگی و بخش‌خصوصی بافت تاریخی لار نمی‌تواند به ظرفیت کامل خود برسد. تمرکز بر آموزش نیروی انسانی متخصص، ایجاد شبکه خدمات گردشگری، تقویت زیرساخت‌های دیجیتال و معرفی این بافت به گردشگران داخلی و خارجی ازجمله اقداماتی است که می‌تواند مسیر احیا را هموار کند.
بافت تاریخی لار با تمامی ظرفیت‌های معماری، تاریخی و فرهنگی هنوز جان دارد اما برای حفظ این هویت ارزشمند اقدامات فوری و برنامه‌ریزی‌شده ضروری است. فرسودگی بناها، تغییر کاربری بی‌ضابطه، نبود طرح جامع و کمبود منابع مالی تهدیدهای جدی علیه این میراث تاریخی محسوب می‌شوند. با این حال اقدامات اخیر مانند مرمت بازار قیصریه، احیای خانه معتمدالسلطنه و تخصیص بودجه به طرح بازآفرینی نشانه‌هایی از عزم مدیریت شهری و میراث‌فرهنگی برای حفظ این بافت است. اگر برنامه‌ای جامع و بلندمدت برای مدیریت، مرمت، حفاظت و توسعه گردشگری لار اجرایی شود این بافت نه‌تنها هویت تاریخی شهر را زنده نگه می‌دارد بلکه می‌تواند به یک مقصد گردشگری مهم و پایدار در جنوب ایران تبدیل شود. اهمیت لار برای شبکه شهری جنوب ایران نیاز به حمایت و سرمایه‌گذاری بیشتر را دوچندان می‌کند. در نهایت لار نمادی از میراثی است که اگر مراقبت شود می‌تواند هم ارزش تاریخی خود را حفظ کرده و هم فرصتی بی‌نظیر برای توسعه اقتصادی و فرهنگی در منطقه فراهم آورد؛ فرصتی که ازدست‌دادن آن نه‌تنها ضربه به تاریخ بلکه به آینده شهر و منطقه خواهد بود.
منبع: مهر
