بازیگران اصلی و حاشیه‌نشین‌ها کدامند؟
جهان صنعت_در حالی که ارزش تجارت ایران با کشورهای جنوبی خلیج‌فارس و دریای عمان در یک دهه اخیر به ۱۷۱میلیارد دلار رسیده اما ۹۷درصد این مبادلات تنها به امارات و عمان محدود شده است؛ وابستگی شدید به واردات از امارات، کسری تجاری ۵۴میلیارد دلاری برای ایران رقم زده، در حالی که فرصت‌های صادراتی در بازارهای عمان، قطر و عربستان همچنان تا حد زیادی بلااستفاده مانده‌اند.
بر اساس گزارشی که مرکز پژوهش‌های اتاق تهران اخیرا منتشر کرده، روابط تجاری ایران با کشورهای جنوبی خلیج‌فارس و دریای عمان در سال‌های اخیر از منظر اقتصادی تصویری متناقض و دوگانه ترسیم می‌کند. از یک‌سو، ایران در همسایگی یکی از پویاترین و ثروتمندترین مناطق جهان قرار دارد؛ منطقه‌ای با بازارهای روبه رشد، زیرساخت‌های پیشرفته و گرایش روزافزون به تنوع‌بخشی در اقتصاد.
اما از سوی دیگر، ساختار تجارت خارجی ایران در این حوزه دچار تمرکز، وابستگی و عدم توازن است. مبادلات اقتصادی به چند شریک محدود شده و سایر کشورها تقریبا از دایره تعاملات فعال خارج مانده‌اند. این وضعیت، نه‌تنها فرصت‌های صادراتی متنوع ایران را در حوزه‌هایی همچون پتروشیمی، معدن، کشاورزی و مصالح ساختمانی به حاشیه رانده، بلکه وابستگی به یک مسیر مشخص وارداتی را نیز تقویت کرده است. در چنین شرایطی، شناسایی ضعف‌ها و بازیابی نقش منطقه‌ای ایران در قالب راهبردهای نوین و هوشمندانه، ضرورتی انکارناپذیر است.
وضعیت تجارت ایران با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس
در بازه زمانی ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳، ارزش کل تجارت ایران با هفت کشور عربی حاشیه جنوبی خلیج‌فارس و دریای عمان به حدود ۱۷۱میلیارد دلار رسید اما ۹۷درصد از این تجارت تنها به دو کشور امارات متحده عربی و عمان محدود بوده است. از این میان، امارات با ۵/۱۵۶میلیارد دلار (۵/۹۱درصد) بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در منطقه محسوب می‌شود و عمان با ۴/۹میلیارد دلار (۵/۵درصد) در جایگاه دوم قرار دارد. در مقابل، کشورهایی نظیر عربستان، قطر، کویت، بحرین و یمن سهم بسیار ناچیزی از این مبادلات داشته‌اند و عملا از معادلات تجاری ایران حذف شده‌اند.
در همین بازه ۱۰ساله، تراز تجاری ایران با کشورهای منطقه به‌شدت منفی بوده و ایران با مجموع ۵۴میلیارد دلار کسری تراز تجاری مواجه شده است. دلیل اصلی این کسری، واردات گسترده از امارات بوده که تنها در سال ۲۰۲۳ به ۶/۲۰میلیارد دلار رسید. در واقع، ایران در اغلب سال‌ها به طور میانگین سالانه ۹/۵میلیارد دلار کسری تراز با امارات داشته است. این وابستگی ساختاری و عدم تنوع در مبادلات باعث شده ایران به‌شدت در برابر نوسانات تجاری و سیاسی با یک شریک خاص آسیب‌پذیر باشد.
از سوی دیگر، صادرات ایران به منطقه طی این ۱۰سال حدود ۵/۵۸میلیارد دلار بوده که از این میان، امارات با ۳/۴۸میلیارد دلار (۵/۸۲درصد) مقصد اصلی صادرات ایران بوده است. صادرات به عمان حدود ۱/۶میلیارد دلار (۵/۱۰درصد) را در بر می‌گیرد و سهم بقیه کشورها همچون قطر، عربستان و بحرین کمتر از یک‌میلیارد دلار بوده است. صادرات به امارات پس از افت شدید در سال‌های میانی، در سال ۲۰۲۳ مجددا رشد کرده و به بیش از ۲/۱میلیارد دلار رسید.
در حوزه واردات، ایران ۵/۱۱۲میلیارد دلار واردات از منطقه داشته که امارات با ۲/۱۰۸میلیارد دلار (۹۶درصد) سهم اصلی را دارد. واردات از عمان تنها ۳درصد و از دیگر کشورها کمتر از یک‌درصد بوده است. از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ واردات از امارات روندی صعودی داشته و تقریبا به سطح قبل از تحریم‌ها بازگشته است. در مقابل، واردات از عربستان از سال ۲۰۱۶ متوقف شده و تجارت با بحرین و قطر نیز بسیار ناچیز و پراکنده بوده است.
در خصوص عمان، وضعیت تجارت نسبت به دیگر شرکای منطقه‌ای متوازن‌تر بوده و تراز تجاری مثبت به نفع ایران ثبت شده است. عمان با ایجاد زیرساخت‌های بندری و برخی خطوط حمل‌ونقل مستقیم به بنادر ایران، نقش فعالی در تسهیل تجارت ایفا کرده و از منظر سیاسی نیز روابط مثبت‌تری با تهران دارد. با این حال، نبود موافقتنامه‌های تجاری، زیرساخت‌های ناکافی حمل‌ونقل، عدم تطابق استانداردها و تحریم‌های بین‌المللی همچنان از موانع اصلی تجارت دو کشور محسوب می‌شوند.
در مجموع، ایران در دهه گذشته بیش از آنکه با منطقه در تعامل باشد، به امارات به عنوان یک هاب تجاری وابسته بوده است و این مسأله نه‌تنها موجب کسری مزمن تراز تجاری شده، بلکه فرصت‌های صادراتی به سایر کشورها را نیز کاهش داده است. در شرایطی که کشورهای خلیج‌فارس در حال حرکت به سوی مدل‌های اقتصادی فناورمحور و کمتر متکی به نفت هستند، ایران می‌تواند با توسعه همکاری‌های فناورانه، صادرات مجدد، و تنوع‌بخشی به سبد تجاری خود، از این فضای جدید بهره ببرد، مشروط بر آنکه اصلاحات ساختاری، تقویت نهادهای تجاری و دیپلماسی اقتصادی را در اولویت قرار دهد.
