ایران؛ قدرت معدنی پنهان جهان
جهان‌صنعت– ایران نه‌تنها در حوزه تنوع مواد معدنی بلکه در تولید برخی از آنها نیز مقام جهانی دارد؛ برای مثال، کشور دوم تولید گچ در جهان است و استان سمنان به‌عنوان پایتخت گچ ایران شناخته می‌شود. همچنین ایران در تولید کاشی و سرامیک رتبه سوم و در ذخایر مس رتبه پنجم جهان را داراست. با این وجود بهره‌برداری کامل از این ذخایر نیازمند فناوری‌های نوین و بهبود فرآیندهای استخراج و تولید است تا راندمان و ایمنی افزایش یافته و جایگزین درآمدهای نفتی شود.
در این بین یکی از ضعف‌های اساسی در حوزه معدن، عدم برندسازی قدرتمند است. به‌طور مثال می‌توان به معدن فیروزه نیشابور اشاره کرد که با قدمتی ۷۰۰۰ ساله بزرگ‌ترین معدن فیروزه جهان است اما به‌دلیل نبود برندسازی مناسب این محصول با نام لاتین «Turquoise» شناخته می‌شود و باعث شده جایگاه ایران در بازارهای جهانی به‌درستی معرفی نشود. البته از ثبت جهانی برخی موادمعدنی مانند تراورتن محلات، مرمر کردستان و گچ سمنان می‌توان به‌عنوان گام‌هایی مهم در مسیر برندسازی یاد کرد و بر اهمیت حمایت از معدنکاران برای تولید محصولات با کیفیت تاکید داشت. «جهان‌صنعت» در خصوص اهمیت معدنکاری در ایران با دکتر مجید پورمقدم، دبیر کارگروه‌های تعامل فعالیت‌های معدنی با منابع طبیعی و محیط‌زیست وزارت صمت و پژوهشگر برتر معدنی کشور گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌خوانید.
با توجه به اهمیت ذخایر معدنی ایران، لطفا در مورد وضعیت این ذخایر و تنوع آنها در کشور بفرمایید.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهایی با ذخایر معدنی متنوع و غنی شناخته می‌شود. آمارهای جهانی از جمله داده‌های منتشرشده توسط سازمان‌های معتبر مانند سازمان زمین‌شناسی ایالات‌متحده (USGS) و سازمان زمین‌شناسی انگلستان (BGS) نشان می‌دهند که ایران با برخورداری از ۶۰میلیارد تن ذخایر اکتشاف‌شده، شامل ذخایر قطعی، احتمالی، ممکن و زمین‌شناسی، در رتبه دهم جهانی قرار دارد. جالب است که کشور عزیزمان با دارا بودن ۷۵ نوع ماده‌معدنی، در میان کشورهای برخوردار از موادمعدنی، جایگاه بسیار خوبی را به خود اختصاص داده است. البته برخی منابع به تعداد ۶۸ یا ۷۰ نوع ماده معدنی اشاره می‌کنند اما به استناد کتابی که اینجانب اخیرا تالیف و معرفی کرده‌‌ام، تعداد واقعی مواد معدنی شناخته‌شده از نظر تنوع، به میزان ۷۵نوع ماده معدنی است که ایران را در جایگاه ۱۴جهان قرار داده است. یکی دیگر از نکات قابل‌توجه این است که ایران در زمینه تولید گچ، با قرار گرفتن در رتبه دوم جهانی، به‌ویژه در استان سمنان که به‌عنوان پایتخت گچ ایران شناخته می‌شود، توانسته است موفقیت‌های چشمگیری کسب کند. همچنین در تولید کاشی و سرامیک، ایران بین رتبه سوم تا چهارم جهان قرار دارد و در ذخایر مس نیز رتبه پنجم جهان را دارد. از طرف دیگر، ایران به نقل از انجمن بین‌المللی زئولیت، دارای باکیفیت‌ترین زئولیت‌ها از نوع کلینو با درصد خلوص ۸۰درصد در جهان است و در ذخایر سنگ‌های آهکی نیز به‌دلیل غنای بالای آن، رتبه تک‌رقمی قرار دارد. در زمینه تولید سنگ‌های آهکی، ایران سیزدهمین تولید‌کننده آهک در جهان را به خود اختصاص داده و علاوه‌بر رتبه ممتاز سنگ‌های ساختمانی و تزئینی دنیا از نظر نوع رنگ و کیفیت سنگ‌های تولیدی، چهارمین تولید‌کننده این مواد است. وجود بزرگ‌ترین معدن سنگ تراورتن قرمز خاورمیانه در آذرشهر از دیگر شرایط ممتاز ایران در این حوزه است. با این حال، با وجود فراوانی و تنوع ذخایر معدنی، ایران نمی‌تواند به تمام پتانسیل‌های خود در زمینه تولید بی‌نقص باشد و در این راستا نیازمند بهبود فرآیندها و ارتقا، فناوری‌های معدنی است. ما به‌عنوان یک کشور با ذخایر غنی در زمینه معدن، باید به‌دنبال مدرن‌سازی روش‌های استخراج و تولید باشیم. در این بین به‌‌کارگیری ماشین‌آلات جدید مکانیزه و هوشمند می‌تواند به افزایش راندمان تولید و ایمنی کمک کند و همچنین می‌تواند باعث افزایش درآمد و بهبود وضعیت اقتصادی کشور شود. با بهبود فرآیندهای معدنی، می‌توانیم برای جایگزینی نفت با معدنکاری به‌عنوان یک منبع پایدار درآمدی گام برداریم، این تلاش‌ها و ارتقای حوزه معدن می‌تواند احساس غروری را در کشور به‌همراه داشته باشد و ما امیدواریم که با اجرای برنامه‌های کارآمد، به جایگاه‌های بالاتری در عرصه جهانی دست پیدا کنیم.
ما تنوع زیادی در عرصه سنگ داریم اما نتوانسته‌ایم در این خصوص موفق باشیم، به‌نظر شما مشکل اصلی برندسازی در کشور ما چیست و چرا ما در این زمینه ضعف داریم؟
یکی از مشکلات اصلی ما در برندسازی، عدم شناخت صحیح و جهانی از مواد معدنی و سنگ‌های باکیفیت ایران است. با اینکه تنوع زیادی در حوزه سنگ داریم و این تنوع می‌تواند به ما کمک کند اما در حال حاضر، برندسازی ما در سطح بین‌المللی بسیار ضعیف است. بسیاری از محصولات ما تحت نام کشورهای دیگر شناخته می‌شوند و این موضوع به‌دلیل عدم توجه به برندسازی و بازاریابی مناسب است. به‌عنوان مثال معدن فیروزه نیشابور با قدمت ۷۰۰۰ساله، به‌عنوان بزرگ‌ترین معدن فیروزه جهان شناخته می‌شود. با این حال، به‌دلیل عدم برندسازی صحیح، این سنگ تحت نام لاتین turquoise شناخته می‌شود. این موضوع نه‌تنها برای ما خوشایند نیست بلکه می‌تواند بر صادرات نیز تاثیر منفی بگذارد، در خصوص اینکه چه اقداماتی برای بهبود وضعیت برندسازی در حوزه سنگ در نظر داریم باید گفت ما تصمیم گرفته‌ایم یک حرکت خلاق، جدید و جدی داشته باشیم تا نام کشورمان را در سطح جهانی به فعالیت‌های معدنی معرفی کنیم. یکی از اهداف ما این است که محصولاتی که از معادن استخراج می‌شوند، در بازارهای بین‌المللی به‌عنوان کالاهای باکیفیت و با برند ایرانی شناخته شوند. همچنین، با تبدیل ماده معدنی به برند، معدنکاران ما با انگیزه تولید باکیفیت‌تر، از معافیت‌های مالیاتی و مشوق‌های صادراتی بهره‌مند شوند و جایگاه ویژه‌ای در صادرات پیدا کنیم.
تاکنون سه نوع ماده معدنی را ثبت جهانی کرده‌ایم. یکی از آنها سنگ تراورتن محلات است که با شماره جهانی ۱۱۱۴ ثبت شده است. همچنین سنگ مرمر کردستان و سنگ تراورتن محلات و سنگ گچ سمنان نیز به‌ترتیب با کد شناسه بین‌المللی AO1105 و AO1114 و AO1106 به عنوان برندهای بین‌المللی ثبت شده‌اند. این اقدامات نشان‌دهنده تلاش ما برای برندسازی و معرفی محصولات معدنی ایران در سطح بین‌المللی است. به‌عنوان یک کشور غنی از مواد معدنی، ایران دارای ظرفیت‌های بسیار بالایی در زمینه برندسازی و صادرات سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی است. یکی از سوالات رایج در این زمینه این است که چه سنگ‌هایی تاکنون به ثبت جهانی رسیده‌اند و چه مزایایی برای کشور به‌همراه دارند؟ به عنوان مثال، سنگ‌های تراورتن محلات و مرمر کردستان و سنگ گچ سمنان به‌عنوان برندهای بین‌المللی ایران ثبت شده‌اند و این امر می‌تواند بازارهای بزرگی برای صادرات این محصولات ایجاد کند. همچنین، ذخایر غنی گچ در استان سمنان و تعداد بالای کارخانجات تولید گچ در این استان نیز حاکی از پتانسیل بالای این ماده معدنی است که می‌تواند با درج شناسه‌های ملی و بین‌المللی وارد بازارهای جدید شوند، در خصوص سنگ عقیق نمین در استان اردبیل، همانگونه که مستحضرید، یکی از نادرترین و زیبا‌‌ترین عقیق‌های دنیا محسوب می‌شود. با این حال، حتی مردم محلی نیز از این سنگ اطلاعی ندارند و این در حالی است که این سنگ دارای ذخایر قابل‌توجهی است. آیا می‌دانستید که این سنگ در حال ثبت جهانی نیز هست و گوهر سنگی است که علاوه‌بر برخورداری از خواص معنوی، زینتی و درمانی، ظرفیت بالایی برای ایجاد اشتغال و درآمدزایی دارد، پیشنهاد دیگر ما در زمینه بهبود فرآیندهای تولید سنگ و ایجاد ارزش‌افزوده و فرصت‌های شغلی است. می‌توان همکاری بین سازمان‌های آموزش فنی و حرفه‌ای و وزارتخانه‌های مربوطه (صمت و میراث فرهنگی و گردشگری) در این زمینه ایجاد کرد تا توانمندی‌های بیشتری برای بانوان بی‌سرپرست و انجمن‌های مردم‌نهاد فراهم شود. با تاسیس کارگاه‌های تراش سنگ، می‌توان به این هدف دست یافت و همچنین با آموزش مهارت‌های مرتبط، ظرفیت اشتغال را بهبود داد.
در مورد ثبت ملی مواد معدنی باید گفت که تاکنون ۱۳نوع ماده در کشور ثبت ملی شده‌اند اما سوال مهم این است که این ثبت‌ها چه تاثیری می‌تواند روی برندسازی و صادرات این مواد داشته باشد. به‌عنوان مثال، گارنت سبز تکاب که به‌خاطر رنگ زیبا و منحصر به فردش شناخته می‌شود، می‌تواند به‌عنوان یک برند بین‌المللی در بازارهای جهانی مطرح شود. نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد این است که با وارد کردن تجهیزات و ماشین‌آلات مدرن به فرآیند تولید، می‌توان کیفیت این محصولات را به‌شدت افزایش داد و در نتیجه، ایران را در معرض رقابت‌های جهانی قرار داد. درباره برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در این زمینه با همفکری و هم‌افزایی با نحبگان و فرهیختگان این بخش باید مقدار ارزآوری و سرمایه‌گذاری را که از این طریق می‌توان به کشور وارد کرد مورد سنجش و ارزیابی قرار داد. درنهایت باید گفت که تمامی این فعالیت‌ها با کمترین میزان آلایندگی زیست‌محیطی و در راستای توسعه پایدار انجام می‌شوند و این مورد بسیار مهمی است که مورد تاکید سازمان‌های مرتبط با محیط‌زیست است.
بسیاری از اهمیت پروژه ریلی بین‌المللی رشت، انزلی و آستارا سخن می‌گویند، بفرمایید این مهم چه نقشی می‌تواند در اقتصاد کشور ایفا کند و نقش معادن در این پروژه چیست؟
پروژه ریلی رشت، انزلی و آستارا یکی از پروژه‌های بزرگ و راهبردی در سطح بین‌المللی است که با هدف تسهیل حمل‌ونقل و جابه‌جایی کالاها و مسافران از جنوب شرق آسیا به اروپا طراحی شده است. این خط ریلی به طول ۱۶۴کیلومتر، مسیرهای تردد کالا از کشورهای چین، هند، پاکستان و اندونزی را به آذربایجان و سپس به روسیه و اروپا متصل می‌کند. برآوردها نشان می‌دهد که این پروژه می‌تواند سالیانه ۲۰میلیارد دلار ارز به کشور وارد و همچنین به جابه‌جایی یک‌میلیون مسافر در سال کمک کند. نقش معادن در این پروژه، به‌ویژه از نظر تامین مواد اولیه ساختمانی، بسیار حیاتی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که برای زیرساخت این پروژه صدها هزار تن مواد اولیه مانند شن و ماسه نیاز است. از طرفی با توجه به مشکلات زیست‌محیطی و محدودیت‌های قانونی حدود ۶۱معدن در استان گیلان به دلایل مختلف غیرفعال یا با محدودیت‌هایی روبه‌رو شده‌اند. بنابراین برای تامین مواد اولیه مورد نیاز این پروژه لازم است همکاری نزدیکی با سازمان منابع طبیعی برقرار شود و ضمن فعال‌کردن این معادن از تجربیات سایر معادن در استان بهره‌برداری شود. از سوی دیگر، رهبر معظم انقلاب تاکیدات فراوانی بر ضرورت اتمام این پروژه در بازه زمانی مشخص داشته‌اند. بنابراین اگر ما بتوانیم مواد معدنی لازم را تامین کنیم، این پروژه نه‌تنها به توسعه زیرساخت‌های کشور کمک می‌کند بلکه می‌تواند به‌عنوان یک منبع جایگزین برای درآمدهای نفتی در نظر گرفته شود؛ ضمن اینکه این پروژه می‌تواند به توسعه گردشگری و توریسم نیز کمک کند. با توجه به افزایش جابه‌جایی مسافران و کالاها از طریق این خط ریلی، انتظار می‌رود که رونق گردشگری در دو سوی این مسیر افزایش یابد. به‌ویژه، گردشگران روسی که علاقه‌مند به سفر به ایران هستند می‌توانند از این خط ریلی بهره‌مند شوند و به ایران سفر کنند. از این رو، می‌توان گفت که این پروژه علاوه‌بر تامین کالا و مواد اولیه، نقش مهمی در رونق ابعاد گردشگری نیز ایفا می‌کند. بنابراین نقش معادن در این پروژه به‌عنوان یکی از ارکان اساسی در تامین مواداولیه، می‌تواند به شفافیت و وضوح قدرت اقتصادی کشور کمک کند و در نهایت یک جهش بزرگ در توسعه اقتصادی ما به ارمغان آورد.
یکی از مسائل مهم این است که باید به توریسم معدنی هم توجه کرد و خیلی‌ها انتقاد می‌کنند که به‌طور مثال نباید خاک هرمز را برداشت کرد، به‌نظر شما چرا جلوی این مهم گرفته نمی‌شود؟
سوال بسیار مهم و به‌جایی است. اولا باید عرض کنم که خاک جزیره هرمز جزو مواد معدنی بسیار باارزش کشور ما محسوب می‌شود و این خاک در واقع یک پدیده زمین‌شناسی کم‌نظیر است که سال‌ها طول کشیده تا شکل بگیرد. خاک سرخ این جزیره که به خاک هماتیتی معروف است، یکی از باکیفیت‌ترین و بهترین نمونه‌های خاک سرخ جهان است. این خاک به قدری کیفیت دارد که مردم محلی آن منطقه حتی برای ادویه و مصارف غذایی از آن استفاده می‌کنند.
جالب است بدانید که این خاک به‌دلیل خواص خاص خود در تولید لوازم آرایشی و بهداشتی، به‌ویژه در کشور فرانسه، بسیار مورد توجه است. فرانسه که در این حوزه رتبه اول جهان را دارد، خاک جزیره هرمز را با قیمت‌های بسیار بالا تهیه می‌کند تا در تولید محصولات آرایشی و بهداشتی خود استفاده کند. ما در کشور به‌دلیل ارزش طبیعی، زمین‌شناسی و زیبایی این خاک، پیشنهاد داده‌ایم که این منطقه به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده ارتقا یابد تا تحت حفاظت محیط‌زیست قرار گیرد و هرگونه برداشت غیرمجاز و بی‌رویه خاک متوقف شود، البته لازم است عرض کنم که برداشت خاک به‌شکل غیرمجاز و بدون کنترل متاسفانه در گذشته انجام شده و این موضوع نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است.
از طرفی این خاک در صنایع‌دستی نیز کاربرد دارد و بخشی از فرهنگ محلی است. ما در ویترین وزارت صمت نمونه‌هایی از این خاک را به‌عنوان نمونه تیپیک برای معرفی مواد معدنی کشور نگه می‌داریم تا هم ارزش این خاک به نسل‌های آینده شناسانده و هم اهمیت حفظ و حفاظت آن بیشتر درک شود. در نهایت، هدف ما این است که ضمن معرفی این ماده ارزشمند و باکیفیت، برای حفظ محیط‌زیست و جلوگیری از آسیب رسیدن به این نعمت طبیعی خدادادی تلاش کنیم. این خاک نه‌تنها یک ماده معدنی است بلکه بخشی از افتخار ملی ما محسوب می‌شود و باید با حساسیت کامل از آن حفاظت شود.
اخیرا کتابی با عنوان «ایران، قدرت معدنی پنهان جهان» منتشر کرده‌اید. چه چالش‌هایی شما را به نوشتن این کتاب سوق داده است؟
هدف از نوشتن کتاب، معرفی ظرفیت‌های معدنی کشور و همچنین آگاهی‌بخشی به جامعه در این زمینه است. با توجه به سابقه ۲۹ساله در کار اجرایی و ۲۵سال تدریس در دانشگاه، احساس کردم در شرایط کنونی به‌ویژه تحت‌تاثیر بحران‌هایی نظیر خشکسالی، تحریم‌ها و… تبیین ظرفیت‌های کشور بیشتر از هر زمان دیگری احساس می‌شود. کتاب «ایران، قدرت معدنی پنهان جهان» به شناسایی و معرفی ۷۵نوع ماده معدنی که در کشور اکتشاف شده‌اند، می‌پردازد. هدف بنده از استفاده از واژه «پنهان»، نشان‌دادن این حقیقت است که بسیاری از این ظرفیت‌ها هنوز برای عموم شناخته نشده‌اند. کتاب شامل اطلاعاتی درخصوص روند اکتشاف، بهره‌برداری، فرآوری و صادرات مواد معدنی است و به بررسی کاربردهای متنوع این مواد در صنایع مختلف از جمله صنایع نظامی، داروسازی و غذایی پرداخته است.
باور دارم که این کتاب می‌تواند راهی برای ارتقای آگاهی در حوزه معادن باشد و به‌عنوان اولین کتاب اجرایی در کشور به تبیین اهمیت معادن و نقش آنها در اقتصاد و صنعت می‌پردازد. با این رویکرد، هدف بنده افزایش آگاهی عمومی و تشویق جوانان به اطلاع‌رسانی از فرصت‌های شغلی در این حوزه است. همچنین این کتاب با تایید اساتید دانشگاه صنعتی امیرکبیر به چاپ رسیده و امیدوارم به‌عنوان منبع الهام برای جوانان موثر باشد.
بسیاری از جوانان، به‌ویژه تحصیلکرده‌ها به‌دلیل فقدان آگاهی از فرصت‌های شغلی و ظرفیت‌های خدادادی و طبیعی از جمله مواد معدنی کشور در تلاش برای مهاجرت هستند. با توجه به پتانسیل‌های بی‌نظیر معدنی ایران اگر اطلاعات کافی به آنها ارائه شود می‌توانند به‌عنوان نیروی کار فعال و متخصص در این حوزه باقی بمانند. دغدغه بنده از این دلسوزی نشأت می‌گیرد که جوانان با وجود استعداد و توانایی به‌دلیل عدم اطلاعات کافی کشور را ترک می‌کنند، بی‌شک یکی از اهداف اصلی اینجانب برای تالیف این کتاب، جلب توجه به وضعیت بی‌انگیزگی جوانان و تمایل آنها به مهاجرت بوده است. در حال حاضر، بسیاری از دانشجویان این رشته، افق روشنی برای فعالیت در کشور نمی‌بینند و از همان ابتدا به فکر خروج برای تحصیل در خارج هستند. این مساله به‌ویژه با عدم تمایل سرمایه‌گذاران در این حوزه تشدید می‌شود که منجربه فرار نه‌تنها مغزها بلکه فرار سرمایه‌ها نیز می‌شود، در این بین یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما، کمبود اطلاع‌رسانی در مورد ظرفیت‌های معدنی کشور است. اکثر مردم به‌جز متخصصان، اطلاعات دقیقی درخصوص ظرفیت‌های معدنی و کاربردهای گسترده آنها ندارند. ما پیشنهاد داده‌ایم که آزمایشگاه‌های مدارس را به موادمعدنی به‌خصوص موادمعدنی کشورمان مجهز کنیم و دانش‌آموزان را از پایه ششم با این مواد آشنا کنیم. ایجاد انگیزه و علاقه‌مندی در دانش‌آموزان برای این رشته می‌تواند در جلوگیری از مهاجرت نخبگان در آینده بسیار موثر باشد، ما تقریبا ۱۴هزار معدن با پروانه بهره‌برداری داریم. اگر فرض کنیم که این معادن فعال و مشکلات اجرایی ( فنی- ایمنی- حقوقی) برطرف شود، می‌توانیم بگوییم که در کشور ما بیکاری به حداقل خود می‌رسد. علاوه‌بر مهندسان معدن، در چنین معادنی نیاز به سایر رشته‌ها مانند مدیریت، حسابداری، اکثر رشته‌های فنی و حقوق نیز خواهد بود اما متاسفانه سازمان‌هایی از جمله صدا‌و‌سیما در حال حاضر توجه چندانی به مقوله معدن ندارد. درحالی‌که برای دیگر حوزه‌ها مانند محیط‌زیست و منابع طبیعی برنامه‌های اختصاصی دارند، در بخش معدن نه‌تنها اطلاع‌رسانی کمتری شده بلکه این حوزه به‌درستی معرفی نشده و همچنان به‌عنوان بخش تخریبی شناخته می‌شود. این در حالی است که معدن می‌تواند جذابیت‌های فراوانی داشته باشد، از جمله می‌توان به جنبه‌های درمانی (بیمارستان‌های نمکی) گردشگری و ژئوتوریسم، زینتی و جواهرآلات و… اشاره کرد که باید بیشتر معرفی شود.
