اوپک دوم در راه است
هستی عبادی– در نخستین روز آبان‌ماه ۱۴۰۴ دوحه بار دیگر به مرکز توجه جهانی صنعت انرژی بدل شد؛ جایی که بیست‌وهفتمین نشست وزارتی مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF) برگزار شد و جمهوری اسلامی ایران با حضوری پررنگ و فعال، طرحی راهبردی را مطرح کرد که می‌تواند مسیر همکاری‌های بین‌المللی در حوزه گاز را دگرگون کند.
در جریان بیست‌وهفتمین نشست وزارتی مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF) ، ایران پیشنهاد کرد که مجمع کشورهای صادرکننده گاز به «سازمان کشورهای صادرکننده گاز» تغییر کند. این پیشنهاد که از سوی محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت ایران ارائه و البته با استقبال اعضا هم مواجه شد، بنا به گفته ناظران نه‌تنها نگاه ایران به آینده بازار جهانی گاز را آشکار می‌کند بلکه ادامه منطقی نقشی است که این کشور از دهه‌ها پیش در پایه‌گذاری نهادهای بین‌المللی انرژی از جمله اوپک و سپس همین مجمع ایفا کرده است.
وزیر نفت ایران در روزهای منتهی به این اجلاس دیدارهای فشرده‌ای با وزرای نفت و انرژی کشورهای عضو داشت تا ضمن رایزنی‌های دوجانبه، مواضع تهران را در قبال تحولات جهانی انرژی تشریح کند. او در سخنرانی خود در نشست اصلی، تحریم‌ها را عامل اختلال در ثبات بازار انرژی و افزایش هزینه‌های تامین آن دانست و تاکید کرد که با وجود فشارها، ایران مصمم است برنامه‌های توسعه تولید گاز طبیعی و بهبود بهره‌وری انرژی را تداوم بخشد.پاک‌نژاد از اعضای مجمع خواست تا تجاوزهای رژیم صهیونیستی علیه دو عضو این نهاد را محکوم کنند و آن را تهدیدی برای امنیت و صلح جهانی و همچنین ثبات بازارهای نفت و گاز دانست. او در بخشی از سخنانش جمله‌ای گفت که به سرعت در صدر خبرها قرار گرفت: «شاید امروز زمانی باشد که اعضای مجمع در اندیشه تقویت و ارتقای آن به‌عنوان سازمان کشورهای صادرکننده گاز باشند.» همین جمله سرآغاز بحثی شد که اکنون به محور اصلی گفت‌وگوهای دیپلماتیک و رسانه‌ای در حوزه انرژی بدل شده است.
در همین اجلاس محمد حامل، دبیرکل مجمع کشورهای صادرکننده گاز در سخنانی مهم از آغاز «عصر طلایی گاز طبیعی» در جهان سخن گفت و اعلام کرد که مصرف جهانی گاز در سال۲۰۲۴ به بالاترین میزان تاریخی خود رسیده و پیش‌بینی می‌شود در سال‌جاری میلادی نیز حدود ۶درصد افزایش یابد. او گاز طبیعی را منبعی پاک، انعطاف‌پذیر و مطمئن برای تضمین امنیت انرژی جهانی دانست و تاکید کرد که مجمع کشورهای صادرکننده گاز در دو دهه گذشته توانسته جایگاه این منبع حیاتی را در نظام انرژی جهان تثبیت کند. در چنین فضایی پیشنهاد ایران برای ارتقای جایگاه این مجمع، معنای دوچندان پیدا می‌کند زیرا هنگامی مطرح شده که گاز بیش از هر زمان دیگر به‌عنوان ستون اصلی دوران گذار انرژی شناخته می‌شود.
ایران پیشگام دیروز اوپک و معمار امروز همکاری‌های گازی
از منظر تاریخی نیز ایران پیشگام شکل‌گیری چنین نهادهایی بوده است. همانگونه که در دهه۱۹۶۰ با مشارکت فعال ایران، عراق، عربستان و ونزوئلا سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) بنیان گذاشته شد و به یکی از موثرترین نهادهای اقتصادی قرن بیستم بدل گشت، در سال ۲۰۰۱ نیز نخستین نشست وزارتی مجمع کشورهای صادرکننده گاز در تهران برگزار و سنگ‌بنای این نهاد گذاشته شد.
بعدها در سال۲۰۰۸ با تصویب اساسنامه در مسکو و تعیین دوحه به‌عنوان مقر دائمی، مجمع شکل رسمی‌تری به خود گرفت اما همچنان در قالب یک فروم مشورتی باقی ماند. حالا ایران همانگونه که در ایجاد اوپک نقش تاریخی داشت، بار دیگر پیشگام طرحی شده که می‌تواند ساختار همکاری کشورهای گازی را به سطحی سازمان‌یافته‌تر ارتقا دهد.
کارشناسان انرژی می‌گویند که پیشنهاد ایران از چند جهت قابل‌توجه است؛ نخست آنکه در شرایطی مطرح می‌شود که بازار جهانی گاز با دگرگونی‌های بنیادین روبه‌رو است. تحولات ژئوپلیتیکی، جنگ‌های منطقه‌ای، تحریم‌های اقتصادی و رقابت فزاینده بر سر مسیرهای صادرات و واردات گاز همه موجب شده‌اند تا نیاز به هماهنگی بیشتر میان صادرکنندگان این منبع انرژی حیاتی احساس شود زیرا ایران با دارا بودن دومین ذخایر بزرگ گاز جهان، طبیعی است که بخواهد در قلب چنین تحرکی قرار گیرد.
دوم آنکه افزایش مداوم مصرف جهانی گاز و نقش آن در سیاست‌های گذار انرژی به سمت منابع کم‌کربن، فرصتی تاریخی برای کشورهای صادرکننده ایجاد کرده است تا با ایجاد یک سازمان منسجم، منافع خود را بهتر حفظ کنند و صدای واحدی در مجامع بین‌المللی داشته باشند.
گامی برای افزایش قدرت چانه‌زنی
تحلیلگران براین باورند که از منظر سیاسی و اقتصادی، تبدیل GECF به سازمان می‌تواند همزمان با افزایش قدرت چانه‌زنی اعضا، ساختاری برای هماهنگی سیاست‌های صادراتی و سرمایه‌گذاری فراهم کند. گرچه بازار گاز تفاوت‌هایی بنیادین با نفت دارد و به دلیل وابستگی به زیرساخت‌های انتقال و قراردادهای بلندمدت، امکان شکل‌گیری کارتل مشابه اوپک در آن کمتر است اما ارتقای جایگاه مجمع به سازمان می‌تواند گامی به سوی همکاری‌های عملی‌تر در زمینه‌هایی چون توسعه فناوری، سرمایه‌گذاری مشترک در پروژه‌های LNG، ایجاد صندوق‌های حمایتی و هماهنگی در سیاست‌های زیست‌محیطی باشد. از سویی ایران نیز می‌تواند از این بستر برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت گاز خود بهره گیرد؛ موضوعی که وزیر نفت در حاشیه اجلاس به آن اشاره کرد و گفت: «با تعدادی از وزرای حاضر گفت‌وگوهای دوجانبه داشتیم و دعوت کردیم برای حضور و سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز کشورمان که قرار شد کارگروه‌های تخصصی در این رابطه نشست‌هایی برگزار کنند.» این پیشنهاد حامل پیام سیاسی روشنی است؛ ایران در شرایط تحریم و محدودیت‌های بین‌المللی به‌جای انزوا، راه تعامل و رهبری در ساختارهای چندجانبه انرژی را برگزیده است. در واقع ایران با تکیه بر توان فنی و ذخایر عظیم گازی خود می‌کوشد نشان دهد می‌تواند نه‌فقط تولیدکننده‌ای بزرگ بلکه سیاستگذار و جهت‌دهنده‌ای در بازار جهانی گاز باشد. انتخاب نماینده ایران به‌عنوان رییس هیات‌های اجرایی مجمع نیز موید اعتماد سایر اعضا به نقش فعال و سازنده تهران در این نهاد است.
مسیری دشوار اما امیدبخش
در سطحی گسترده‌تر طرح ایران بازتاب‌دهنده ضرورتی است که اکنون در نظام جهانی انرژی احساس می‌شود و آن ایجاد همگرایی میان کشورهای دارنده منابع طبیعی در برابر چالش‌های مشترک است. هرچند تحریم‌ها، بی‌ثباتی‌های سیاسی و نوسانات شدید بازار، اقتصاد انرژی در ایران را تهدید می‌کند، با این حال ایران با تجربه تاریخی خود از تاسیس اوپک همواره تلاش کرده که الگویی مشابه اما متناسب با واقعیت‌های بازار گاز را پی‌ریزی کند؛ الگویی که می‌تواند در آینده به یکی از نهادهای تاثیرگذار در تعیین سیاست‌های انرژی جهانی بدل شود. البته تحقق این ایده ساده نخواهد بود. برای تبدیل مجمع به سازمان، نیاز به توافق همه اعضا، تدوین اساسنامه جدید، تعیین بودجه و ساختار اجرایی منسجم و همچنین هماهنگی سیاسی میان کشورهایی با منافع و اولویت‌های متفاوت وجود دارد. تجربه اما نشان داده است که ابتکار عمل در چنین فرآیندهایی بیش از هر چیز به کشورهایی تعلق دارد که اراده و پیگیری مداوم از خود نشان می‌دهند؛ درست همان نقشی که ایران اکنون ایفا می‌کند زیرا همانگونه که براساس پیش‌بینی‌ها تا سال۲۰۵۰ نیمی از نیاز انرژی جهان همچنان از سوخت‌های فسیلی تامین می‌شود و در شرایط فعلی نیز تولید این منابع نیازمند گذار عادلانه و افزایش سرمایه‌گذاری در بخش انرژی است. این پیش‌بینی لزوم گسترش همکاری میان تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان گاز برای تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر منافع مشترک حیاتی می‌کند بنابراین پیشنهاد ایران برای ایجاد سازمان کشورهای صادرکننده گاز می‌تواند در راستای همین پیش‌بینی‌ها باشد البته که آغاز مرحله‌ای تازه در همکاری‌های گازی جهان هم هست؛ مرحله‌ای که می‌تواند به انسجام بیشتر صادرکنندگان، ثبات بازار و افزایش نقش کشورهای دارنده منابع در تصمیم‌گیری‌های جهانی منجر شود. همانطور که دبیرکل مجمع گفت «عصر طلایی گاز طبیعی» آغاز شده است و در این عصر، ایران می‌خواهد همانگونه که در تاسیس اوپک پیشگام بود، این بار نیز نقشی راهبردی در شکل‌دهی سازمان گازی آینده ایفا کند. دوحه شاید نقطه آغاز باشد اما ادامه مسیر، بستگی به پیگیری جدی‌تر و همکاری میان اعضا دارد. اگر این روند به‌درستی پیش برود، می‌توان انتظار داشت که در سال‌های آینده، «سازمان کشورهای صادرکننده گاز» نه‌فقط نامی تازه در ساختار انرژی جهانی بلکه نیرویی تعیین‌کننده در معادلات اقتصادی و سیاسی بین‌المللی باشد.
