انتظاردانش‌آموزان، تعلل مسوولان
پویا اصل‌باغ- با گذشت دو ماه از بازگشایی مدارس یکی از بزرگ‌ترین وعده‌های مسوولان نظام آموزشی همچنان در ابهام قرار دارد. توزیع شیر در مدارس که از سال۱۳۷۹ به‌عنوان یکی از طرح‌های مهم در زمینه سلامت دانش‌آموزان آغاز شد طی سال‌های اخیر به‌دلیل عواملی مانند گسترش کرونا و غیرحضوری شدن کلاس‌ها متوقف مانده بود. اکنون با گذشت ۲۵سال از تدوین چنین برنامه‌ای، مسوولان یک‌بار دیگر در اجرای آن با مشکل مواجه شدند. در حالی که مقامات آموزشی اوایل هفته جاری از آغاز توزیع شیر در چهار استان خبر داده بودند، سخنگوی آموزش‌وپرورش اعلام کرده است که با وجود تامین بودجه ۵هزار‌میلیارد و ۶۰۰میلیون تومانی و تاکید رییس‌جمهور به‌دلیل نامشخص بودن فهرست مدارس کم‌برخوردار، افزایش قیمت شیر و نپذیرفتن نرخ مصوب از سوی شرکت‌ها طرح توزیع متوقف شده است. در آخر نیز تعیین قیمت به استانداران واگذار شده و اجرای دوباره آن فعلا مشخص نیست. حال پرسش اصلی اینجاست که چرا با وجود تامین بودجه مسوولان در اجرای این برنامه ناکام ماندند؟ بسیاری از کارشناسان معتقدند که شیر ماده‌ای مقوی و مهم در سلامت دانش‌آموزان است اما امروز و فردا کردن‌ها و ناکارآمدی مدیریتی باعث شده که شیر در مدارس همچنان غایب باشد.
طرح توزیع شیر، از آمار تا وعده
بنابر اعلام دبیر کمیته شیر وزارت آموزش‌وپرورش، در سال۱۴۰۲ حدودا ۱۶۰میلیون پاکت شیر در مدارس کشور توزیع شده است. حسین اسدالهی همچنین گفته بود که در سال۱۴۰۳ روند توزیع باید از مهرماه آغاز می‌شد اما اجرای طرح تا آبان‌ماه به تعویق افتاد. دلیلی که برای این تاخیر مطرح شد آماده نبودن شرکت‌های لبنی عنوان شد. با این حال بسیاری از کارشناسان و مسوولان نظام آموزشی معتقدند که این طرح با چالش‌های زیادی روبه‌رو است. قیمت شیر، تامین بسته‌بندی، عدم هماهنگی میان دستگاه‌ها و اختلاف در تامین بودجه از جمله موانعی است که به آنها اشاره شده است. برای نمونه در سال۱۴۰۲ بودجه مورد نیاز وزارت آموزش‌وپرورش برای اجرای طرح حدود ۶همت اعلام شده بود اما این رقم در سال‌جاری به ۵همت کاهش یافته است؛ موضوعی که نشان می‌دهد طرح توزیع شیر با کمبود نقدینگی مواجه است.
یکی دیگر از چالش‌های اساسی موضوع پوشش استانی است. مقامات آموزشی بارها تاکید کرده‌اند که اولویت اجرای طرح با استان‌های محروم است اما گزارش‌های رسمی چیز دیگری را نشان می‌دهد. در سال‌جاری اعلام شد که توزیع شیر فعلا تنها در چهار استان خوزستان، لرستان، گیلان و زنجان آغاز می‌شود و در مرحله بعد تهران نیز به آن اضافه خواهد شد.
ابتدا باید گفت این تصمیم برخلاف گفته‌های مسوولان مبنی بر اولویت‌بندی به مناطق محروم است و اساسا نوعی تبعیض در میان دانش‌آموزان کشور ایجاد می‌کند. برای بررسی این موضوع با ابراهیم سحرخیز، معاون پیشین وزارت آموزش‌وپرورش به گفت‌وگو پرداختیم.
کمبود بودجه عامل اصلی مشکل
سحرخیز در خصوص موانع اجرای طرح توزیع شیر در مدارس به «جهان‌صنعت» گفت: کاملا مشخص است که اعتبارات لازم برای اجرای این طرح پیش‌بینی نشده است. این برنامه طی چند سال اخیر به تعویق افتاده است. زمانی که در سال‌های۸۴ تا ۸۸ مدیرکل بودم، این طرح بسیار منظم اجرا می‌شد و حتی در کنار شیر نان غنی‌شده نیز در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گرفت. آن زمان حتی مدارس غیردولتی را هم تحت‌پوشش قرار می‌دادیم. علاوه بر بحث شیر، آموزش‌وپرورش در مناطق کمتر برخوردار هر استان نه‌فقط استان‌های محروم تغذیه رایگان مانند بیسکویت یا تنقلات بسته‌بندی‌شده نیز ارائه می‌کرد. امروز اما شرایط اقتصادی کشور بسیار وخیم‌تر است. طبق آمار رسمی حدود ۴۰درصد جامعه زیر خط فقر هستند. امسال نیز قیمت لبنیات حدود ۶۰درصد افزایش داشته و بسیاری از دانش‌آموزان عملا صبحانه مغذی دریافت نمی‌کنند. این مساله به‌شدت بر کیفیت یادگیری اثر می‌گذارد. وی افزود: شیر مدرسه دقیقا برای جبران همین ضعف تغذیه و کمبود کلسیم به‌ویژه در دانش‌آموزان دختر در برنامه مدارس گنجانده شد اما تجربه دولت قبل نیز نشان داده که در این طرح‌ها معمولا تعلل می‌شود. حرفش را می‌زنند اما تا به مرحله اجرا برسد، زمان از دست می‌رود در حالی که طبق استاندارد باید حدود ۱۷تا ۱۸ نوبت شیر در طول سال تحصیلی توزیع شود. وقتی توزیع مرتب نباشد، طرح کارکرد خود را از دست می‌دهد بنابراین کاملا روشن بوده که مشکل اصلی کمبود یا عدم تخصیص به‌موقع اعتبار است. آموزش‌وپرورش احتمالا مناقصه را برگزار کرده اما در زمان اجرا اعتباری از سوی خزانه نرسیده و این تعلل باعث شده با امروز و فردا کردن، چندین نوبت از برنامه حذف شود. در نهایت هم ممکن است چند نوبت نمایشی شیر توزیع و اعلام کنند طرح اجرا شده است در حالی که عملا به قول معروف «ماست‌مالی» می‌شود.
امروز و فردا کردن سیاست آموزش‌وپرورش
معاون پیشین وزارت آموزش‌وپرورش درباره تعلل در اجرای طرح توزیع شیر تشریح کرد: در بخش بودجه نیز وضعیت روشن است. سهم آموزش‌وپرورش از بودجه عمومی دولت طی دهه‌های اخیر کاهش یافته است. در سال‌های ۹۸تا۱۴۰۰ سرانه هزینه‌کرد دولت برای هر دانش‌آموز حدود ۶۰۰ دلار بود اما اکنون طبق برآورد اقتصاددانان این رقم به کمتر از ۳۰۰ دلار رسیده است. وقتی معلم انگیزه ندارد و دانش‌آموزان به دلیل فقر دچار سوءتغذیه شدند صحبت از عدالت آموزشی عملی نیست. مدرسه‌سازی تنها یکی از فاکتورهاست. عوامل مهم‌تری مانند تغذیه و سلامت دانش‌آموزان نادیده گرفته شده است. در دهه۶۰ سهم آموزش‌وپرورش از بودجه دولت بین ۱۷تا۲۰درصد بود اما حتی در دوران وضع مالی خوب دولت‌ها مانند دولت نهم سهم بودجه این وزارتخانه به حدود ۱۰تا ۱۲درصد کاهش یافت. امسال نیز این سهم به زیر ۱۰درصد رسیده است. در چنین شرایطی طبیعی است که طرح‌هایی مثل توزیع شیر به سرانجام نرسند.
تبعیض علیه دانش‌آموزان
یکی از مهم‌ترین مسائلی که در این خصوص مطرح شد، مناطقی اعلامی از سوی آموزش‌وپرورش است. بسیاری بیان کردند که توزیع شیر در چهار استان تبعیض قائل شدن میان دانش‌آموزان است. سحرخیز در این‌باره گفت: سخنگوی دولت اعلام کرده که آموزش‌وپرورش تنها ۲۰هزار‌میلیارد تومان بدهی دارد، اما این رقم دقیق نیست. آموزش‌وپرورش بدهی‌های انباشته فراوانی دارد. در نهایت شاه‌بیت ماجرا این است که اعتبارات لازم پیش‌بینی و تخصیص داده نشده است. این نوع انتخاب کاملا تبعیض‌آمیز است. برای مثال مشخص نیست چرا گیلان در میان این چهار استان قرار گرفته است. لرستان و خوزستان قابل‌قبول هستند اما استان‌هایی مثل کهگیلویه‌وبویراحمد یا سیستان‌وبلوچستان وضع بسیار بدتری دارند. باید توجه داشت شاخص محرومیت هر استان میانگین است و نمی‌تواند پراکندگی واقعی داخل آن استان را نشان دهد. حتی در استان‌هایی مانند همدان یا کرمان نیز مناطق بسیار محرومی وجود دارد.
وی اشاره کرد: در بحث تغذیه مدارس، این مساله سابقه طولانی دارد. در دوران قبل از انقلاب تغذیه رایگان به‌صورت جدی اجرا می‌شد. امروز اما خانواده‌ها حتی توان تهیه نوشت‌افزار یا کرایه ایاب‌وذهاب را ندارند. در حالی که وظیفه دولت است این خدمات را از محل هدفمندی یارانه‌ها تامین کند. اینکه برخی دانش‌آموزان در استان‌هایی با محرومیت بالا از این طرح محروم بمانند، احساس تبعیض را افزایش می‌دهد. مشکلاتی که در دولت نهم نیز مطرح بود. نمی‌توان گفت چون یک استان برخوردار است، همه نقاط آن وضعیت خوبی دارند. حتی تهران نیز در حاشیه شهرها و شهرستان‌های اطراف مناطق محروم گسترده‌ای دارد؛ مناطقی که از نظر کمبود کلاس درس جزو بدترین وضعیت‌های کشور هستند بنابراین این انتخاب چهار استان از نظر کارشناسی قابل دفاع نیست.
آیا آموزش‌وپرورش توانایی کافی در اجرای این طرح را دارد؟
این معاون سابق آموزش‌وپرورش در پایان تاکید کرد: مشکل اصلی فقط پول است. امکانات اجرایی وجود دارد. کارخانه‌های لبنیات در همه استان‌ها فعال هستند و شیرهای پاکتی نیز تاریخ مصرف کافی برای توزیع دارند. در گذشته هم برای مناطق دورتر از پاکت‌هایی استفاده می‌کردیم که ماندگاری بیشتری داشتند بنابراین امکان اجرا کاملا فراهم است اما بدون تخصیص اعتبارات کافی این طرح به سرانجام نخواهد رسید.
چرا مسوولان توانایی اجرای یک طرح ساده را ندارند؟
در پایان باید گفت مساله توزیع شیر در مدارس فراتر از یک طرح ساده است. این طرح به‌عنوان یکی از اقدامات حمایتی در زمینه رفع مشکلات تغذیه‌ای دانش‌آموزان به ویژه در مناطق محروم نقش حیاتی دارد اما همانطور که در این مصاحبه مطرح شد، مشکل اصلی در تخصیص ناکافی منابع مالی و تاخیر در اجرایی‌سازی این طرح نهفته است. مدت‌هاست که طرح شیر مدارس از وعده به واقعیت نرسیده و در نهایت به دلیل عدم توجه به زمان‌بندی صحیح و عدم تخصیص به‌موقع بودجه نتیجه خوبی حاصل نشده است. با افزایش ۶۰درصدی قیمت لبنیات و شرایط اقتصادی نامناسب خانواده‌ها، این طرح بیش از پیش به یک ضرورت تبدیل شده است. حتی در چنین شرایطی که مشکلات اقتصادی گسترش پیدا کرده این طرح می‌توانست حتی گام مثبتی در زمینه سلامت دانش‌آموزان داشته باشد اما درحال حاضر امروز و فردا کردن و پاسکاری مسوولیت در اولویت مسوولان واقع شده است. این امر نتیجه‌ای جز به خطر افتادن کیفیت سلامت نیمکت‌نشینان به همراه ندارد. بسیاری از کارشناسان معتقدند که اگر این طرح به درستی و به‌موقع اجرا شود می‌تواند تاثیرات مثبتی بر سلامت جسمی و روحی دانش‌آموزان بگذارد و به ارتقای کیفیت یادگیری آنان کمک کند اما در غیراین صورت ادامه تاخیرها و مشکلات مالی می‌تواند علاوه بر به‌خطر افتادن سلامت دانش‌آموزان، باعث بی‌اعتمادی و از دست رفتن امید خانواده‌ها نسبت به نظام آموزشی نیز شکل گیرد.
