احیای میراث جهانی شوشتر
نادر نینوایی- در دل بافت تاریخی شوشتر، جایی میان کوچههای سنگفرش و خانههایی که هنوز بوی تاریخ میدهند، کاروانسرایی قد برافراشته که روایتش شبیه قصهای است از روزگار تجارت، اعتماد و سفر. «سرای افضل» که در اواخر دوره قاجار به دست خاندان نامآشنای افضل برای نگهداری کالاهای تجاری ساخته شد، سالها سنگینی رفتوآمد بازرگانان جنوب ایران را بر دوش کشید و حتی در دورههایی نقش سیلو را هم ایفا کرد. آنچه اما امروز پیشروی گردشگران قرار دارد نه بنایی خاموش و فرسوده که اثری زنده و تپنده است؛ نمونهای درخشان از پیوند تاریخ، معماری و زندگی معاصر. این کاروانسرای دوطبقه که در فهرست آثار ملی ثبت شده و بعدها در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز جای گرفته همچون نگینی در کنار محله قدیمی «دُلدُل» میدرخشد. بنایی با حیاط مرکزی، ایوانهای آجرین، حجرههایی که در سه ضلع امتداد یافتهاند و شبستانی خنک و دلنشین در زیرزمین. مرمت اصولی این بنا باعث شد اصالت قوسها، طاقها و تویزهها دستنخورده باقی بماند و تنها گرد زمان از چهره دیوارها زدوده شود.
امروز وقتی از ورودی جنوبی سرا و از میان درِ چوبی بزرگ آن عبور میکنی، صدای چکشها، بوی چرم و نمد، نقش قالی و درخشش مس، جای همهمههای تجاری گذشته را گرفته است. سرای افضل حالا به مرکز تولید و عرضه صنایعدستی اصیل ایرانی بدل شده؛ جایی که ۴۵ غرفه فعال هستند، بیش از ۱۰۰هنرمند مشغول کارند و روحِ «کار با دست» دوباره در رگهای این مجموعه تاریخی جریان یافته است. اینجا دیگر فقط یک بنای تاریخی نیست بلکه پاتوقی است برای خانوادهها، محلی امن برای گردشگران و نقطهای الهامبخش در نقشه فرهنگی و اقتصادی شوشتر که نشان میدهد چگونه میتوان گذشته را حفظ کرد و همزمان به آینده جان تازه بخشید.
سرای افضل؛ گنجینهای ملی در قلب شهر سازههای آبی
سرای افضل تنها یک اثر معماری نیست بلکه بخشی از حافظه تاریخی شوشتر و آینهای از شکوه معماری قاجاری در جنوب ایران است. این سرا که بهدست خاندان بازرگان و اثرگذار افضل و به همت استاد حاج جعفر معمار ساخته شد نهفقط نقشی اقتصادی در شبکه تجارت جنوب کشور ایفا کرده بلکه نشانی روشن از ارتباط دیرینه شوشتر با بندرها و سرزمینهای دور بهویژه هند و خلیجفارس است. هزاران سند تجاری کشفشده از این خاندان حکایتگر دورهای است که شوشتر یکی از گرههای مهم مسیر بازرگانی منطقه بوده است.
ویژگی شاخص این بنا، دوطبقهبودن آن بهعنوان تنها کاروانسرای دوطبقه ثبتشده در ایران و استقرار آن در کنار مجموعهای بزرگ شامل خانه، حمام و مسجد است. این پیوستگی نشان از سازمانیافتگی زندگی شهری و نقش پررنگ خاندان افضل در ساختار اجتماعی شوشتر دارد. مرمت علمی بنا باعث شده تا امروز نیز همان روح معماری ایرانی-اسلامی در آن جریان داشته باشد؛ روحی که در قوسها، مشبکهای آجری و حجرههای متقارن خودنمایی میکند.
امروز سرای افضل فقط یادگاری از گذشته نیست بلکه به مرکزی پویا برای تولید، آموزش، نمایش و فروش صنایعدستی تبدیل شده و نقش مهمی در تقویت اقتصاد محلی، ایجاد اشتغال و جذب گردشگران ایفا میکند. این بنا نمونهای موفق از احیای میراث تاریخی است؛ جایی که فرهنگ، هنر، معماری و زندگی روزمره در کنار هم معنا پیدا کردهاند. سرای افضل نهتنها شناسنامه هویت شهری شوشتر که بخشی از روایت ایران در مسیر زمان است؛ روایتی که هنوز ادامه دارد.
روایت احیای کاروانسرای افضل
غلامرضا صیادی، سرمایهگذار احیا و مرمت کاروانسرای ثبتجهانیشده افضل در تشریح اقداماتی که برای احیای این بنای تاریخی انجام شده و وضعیت کنونی آن به «جهانصنعت» گفت: « از سالها قبل صنعتگر و هنرمند فعال در حوزه زیورآلات سنتی و صنایعدستی بودم. در دهه۹۰ در یکی از غرفههای این کاروانسرا فعالیت میکردم و ساخت زیورآلات دستساز سنتی را انجام میدادم. البته در ابتدا صرفا در یکی از غرفههای کاروانسرای افضل بهعنوان هنرمند، تولید نقرههای دستساز و زیورآلات را انجام میدادم. در مرحلهای اما میراث فرهنگی و همچنین زندهیاد دکتر پوینده از من دعوت کردند که سرمایهگذار این کاروانسرای تاریخی شوم و پس از مرمت و احیای آن، این محل را به مرکزی برای تولید و فروش صنایعدستی و دستسازههای هنرمندان فعال در زمینه هنرهای سنتی تبدیل کنم.» وی ادامه داد: «به این ترتیب تصمیم به مرمت و احیای این بنا گرفتم و در این زمینه اقدام کردم. در طول اجرای پروژه، تمام اضلاع و گوشهوکنار این کاروانسرای تاریخی را مرمت کردم و حتی بخشهایی را که تخریب شده بود نیز با توجه به اینکه در زمینه مرمت تجربه و دانش داشتم، بازسازی کردم. در آن زمان (اواسط دهه۹۰) برای مرمت بنا و ساخت بخشهای تخریبشده ۴۰۰میلیون تومان وام گرفتم و ۴۰۰میلیون تومان هم خودم هزینه کردم و با توجه به بهره وام بیش از یکمیلیارد تومان برای مرمت و احیای کاروانسرای افضل هزینه کردم.» صیادی در تشریح انگیزه خود برای مرمت این بنای جهانی و کمک به بهبود وضعیت صنایعدستی خاطرنشان کرد: «از آنجایی که به هنرهای سنتی و تولیدات صنایعدستی علاقه قلبی داشتم و نسبت به تاریخ و میراث فرهنگی عِرق و علاقه ویژهای احساس میکردم، کاروانسرای افضل را مرمت و احیا کرده و در واقع یک مرکز صنایعدستی در شوشتر را به بهرهبرداری رساندم. خوشبختانه کاروانسرای افضل مورد توجه قرار گرفته و به ثبت جهانی نیز رسیده است. بعد هم بخشهای مختلف کاروانسرا را در اختیار هنرمندان هنرهای سنتی و فعالان صنایعدستی گذاشتم و آنها نیز در این محل مشغول به کار و عرضه محصولات هنری و فرهنگی خود شدند.» وی در خصوص اینکه اکنون چه تعداد هنرمند در غرفههای تولید و فروش صنایعدستی در کاروانسرای افضل مشغول فعالیت هستند، گفت: «در حال حاضر ۴۵غرفه فعال در کاروانسرای افضل در حال تولید و عرضه صنایعدستی اصیل ایرانی هستند. به این ترتیب اکنون هنرمندان رشتههای مختلف هنرهای سنتی در زمینههای گوناگون از جمله جل شالبافی، احرامبافی، موجبافی، دستسازههای سنتی چوبی، زیورآلات سنتی، چلنگری، سفال، میناکاری و سایر هنرهای سنتی در سرای افضل فعالیت میکنند.» احیاگر کاروانسرای ثبتجهانیشده افضل در پاسخ به این پرسش که درخواست و مطالبه او از وزارت میراث فرهنگی، صندوق احیای اماکن تاریخی و سایر متولیان چیست، ابراز داشت: « در این سالها حتی یک ریال پول برق از هنرمندانی که در غرفهها مشغول تولید و عرضه آثار هنری و سنتی ایران هستند، دریافت نکردهام و سعی کردهام به هنرمندان و صنعتگران کمک کنم اما مشکلی که اکنون داریم این است که از سال گذشته، حق ترانزیت به برق اضافه کردهاند و این مساله واقعا فشار اقتصادی به من وارد کرده است. در واقع هزینه برقی که معمولا بین ۱۵تا۲۰میلیون تومان بوده، امروز به ماهی ۷۰میلیون تومان رسیده است. این شرایط و هزینههای هنگفت برق به سرمایهگذار، هنرمند و صنعتگر ضربه میزند. انتظار دارم که در این زمینه از هنرمندان حمایت شود.
به جز این هیچ انتظاری از دولت ندارم و تاکنون برای مرمت و احیای کاروانسرا هم هیچ کمکی از دولت دریافت نکردهام. در مقطعی برای احیای این کاروانسرا و تبدیل آن به یک مرکز فرهنگی و هنری تمام نقرهها و حتی خودروی شخصیام را فروختم و خانهام را رهن دادم و پولش را برای احیای این کاروانسرا و کمک به توسعه صنایعدستی هزینه کردم و اکنون تنها خواستهام حل مشکل هزینه بالای ترانزیت برق است.»
ضرورت واگذاری اصولی بناها و حمایت مستمر از سرمایهگذاران
کاروانسرای تاریخی «افضل» در شوشتر نمونهای روشن از این حقیقت است که اگر واگذاری و بهرهبرداری از بناهای تاریخی بهصورت قانونمند، اصولی و با نظارت تخصصی انجام شود، این بناها میتوانند دوباره به زندگی بازگردند و از «مسوولیت و هزینه» برای دولت به «سرمایهای فرهنگی و اقتصادی» برای شهر تبدیل شوند.
وقتی بخش خصوصی آگاه و دلسوز وارد میدان میشود و دولت نیز بهجای تصدیگری مستقیم، نقش حمایتی و نظارتی خود را درست ایفا میکند، هم میراث تاریخی حفظ شده و هم برای هنرمندان فرصت کار و دیدهشدن فراهم میشود.
با این حال چالشهای اقتصادی امروز را نمیتوان نادیده گرفت. تورم، رشد سرسامآور هزینهها و افزایش ناگهانی قیمت انرژی، فشار سنگینی بر دوش هنرمندان، مرمتگران و سرمایهگذاران فرهنگی گذاشته است. وقتی هزینه برق یک مجموعه فرهنگی تاریخی چند برابر میشود، این فشار نهفقط متوجه بخشخصوصی بلکه متوجه هنرمندانی است که با کمترین حاشیه سود، تولید فرهنگی انجام میدهند. اگر این واقعیتها دیده نشود، نمونههای موفقی مانند سرای افضل نیز در معرض فرسودگی دوباره یا کاهش فعالیت قرار خواهند گرفت بنابراین حمایت هدفمند از هنرمندان و احیاگران باید بهعنوان بخشی جداییناپذیر از سیاستهای میراث فرهنگی تعریف شود. تخفیف در هزینههای خدمات، تسهیلات پایدار و سازوکارهای حمایتی واقعی میتواند تضمین کند که این فضاهای تاریخی زنده بمانند. تجربه شوشتر نشان میدهد که واگذاری اصولی بناهای تاریخی -همراه با مسوولیتپذیری، نظارت تخصصی و حمایت اقتصادی – تهدید نیست بلکه فرصتی بزرگ برای فرهنگ، اقتصاد محلی و هویت ملی است. در نهایت باید اذعان داشت که سرای افضل تنها یک بنای مرمتشده نیست بلکه نمادی است از اینکه وقتی گذشته را درست بفهمیم، میتوانیم آیندهای روشنتر برای میراث فرهنگی کشور بسازیم.
