آژانس‌های توسعه به عنوان ابزار نفوذ ژئوپلیتیک
پوریا لوایی– آژانس‌های توسعه بین‌المللی، بازوی نفوذ نرم بین‌المللی کشورها هستند؛ جایی که حجم و نوع هزینه‌کرد آنها نه‌تنها بازتاب اولویت‌های اقتصادی و اجتماعی بلکه نشان‌دهنده استراتژی‌های ژئوپلیتیک دولت‌هاست. بررسی مقایسه‌ای هزینه‌کرد آژانس‌های چهار کشور مهم ـ GIZ آلمان، AFD فرانسه، TİKA ترکیه و CIDCA چین ـ تصویر روشنی از تفاوت مقیاس‌ها، رویکردها و اهداف به دست می‌دهد.
امروزه کمک‌های توسعه‌ای بخشی جدایی‌ناپذیر از رقابت جهانی قدرت‌ها شده است. کشورهای غربی با آژانس‌های تثبیت شده و پرهزینه مانند GIZ و AFD، تمرکز خود را بر پایداری، تغییرات اقلیمی و اهداف توسعه پایدار (SDGs) گذاشته‌اند. در مقابل قدرت‌های نوظهوری چون ترکیه و چین با آژانس‌هایی جوان‌تر مانند TİKA و CIDCA رویکردی متفاوت اتخاذ کرده‌اند که بیشتر بر نفوذ فرهنگی، پروژه‌های زیرساختی و همکاری جنوب-جنوب استوار است. نکته مهم این است که «هزینه‌کرد آژانس‌ها» صرفا شامل بودجه‌ای که دولت مرکزی اختصاص می‌دهد نیست بلکه ترکیبی از منابع مالی متنوع شامل یارانه‌های دولتی، وام‌های ترجیحی، اوراق قرضه و کمک‌های چندجانبه را دربر می‌گیرد. همچنین در کشورهایی مثل چین و ترکیه بخش قابل توجهی از کمک خارجی از طریق وزارتخانه‌ها یا بانک‌های دولتی تامین می‌شود که آژانس‌های توسعه فقط بخشی از آن را مدیریت یا هماهنگ می‌کنند.
GIZ آلمان: غول فنی و آموزشی توسعه
شرکت همکاری بین‌المللی آلمان (GIZ) بازوی اصلی دولت آلمان در حوزه توسعه است. گزارش رسمی سال مالی ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که هزینه‌کرد این آژانس حدود ۴میلیارد یورو بوده است. این رقم عمدتا از وزارت همکاری اقتصادی و توسعه آلمان (BMZ) تامین می‌شود اما بخش مهمی نیز از طریق پروژه‌های مشترک با اتحادیه اروپا، بانک جهانی و سایر نهادهای چندجانبه وارد چرخه مالی GIZ می‌شود.
تمرکز GIZ بر توسعه ظرفیت‌ها، آموزش، حکمرانی خوب و به ویژه مبارزه با تغییرات اقلیمی است. بیش از نیمی از پروژه‌های آن در سال‌های اخیر در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، کشاورزی پایدار و کاهش انتشار کربن تعریف شده‌اند. GIZ علاوه بر این، در بیش از ۱۲۰کشور فعالیت دارد و بیش از ۲۰هزار کارمند محلی و بین‌المللی را به کار گرفته است. به بیان دیگر GIZ الگویی از «کمک فنی مبتنی بر دانش» است که تلاش می‌کند کشورهای شریک را از نظر نهادی توانمند کند نه صرفا تزریق مالی.
AFD فرانسه: تامین مالی بزرگ‌مقیاس با محوریت پایداری
آژانس توسعه فرانسه (AFD) قدیمی‌ترین نهاد در این مقایسه است. براساس آمار ۲۰۲۳ کل هزینه‌کرد AFD حدود ۷/۱۳میلیارد یورو بوده که آن را در ردیف بزرگ‌ترین آژانس‌های توسعه جهان قرار می‌دهد. منابع مالی این آژانس تنها از بودجه دولتی تامین نمی‌شود بلکه شامل وام‌های بانکی، انتشار اوراق قرضه و مشارکت با اتحادیه اروپا و سازمان ملل هم هست. AFD بیش از ۱۶۰کشور را پوشش می‌دهد و حوزه‌های تمرکز آن شامل مبارزه با تغییرات اقلیمی، توسعه پایدار شهری، آموزش، بهداشت و حفاظت از تنوع زیستی است. نکته قابل توجه اینکه بیش از نیمی از پروژه‌های AFD به نوعی با توافق پاریس در زمینه تغییرات اقلیمی همخوانی دارند. در واقع فرانسه از طریق AFD نه‌تنها کمک مالی اعطا می‌کند بلکه استانداردهای جهانی پایداری را نیز در کشورهای هدف نهادینه می‌سازد.
TİKA ترکیه: ابزار دیپلماسی فرهنگی و نفوذ منطقه‌ای
آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه (TİKA) در مقایسه با غول‌های اروپایی ساختار کوچک‌تری دارد. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که کل کمک‌های رسمی توسعه ترکیه (ODA) در سال ۲۰۲۱ حدود ۷۱/۷میلیارد دلار بوده که تقریبا همگی به صورت کمک‌های دوجانبه اعطا شده‌اند اما همه این کمک‌ها از کانال TİKA عبور نمی‌کند؛ نهادهای دیگری مانند وزارتخانه‌ها و سازمان‌های بشردوستانه نیز سهم دارند.
هزینه‌های تیکا از طریق وزارت خارجه ترکیه تامین می‌شود. این وزارتخانه بودجه‌ای در حدود ۹۰۰میلیون دلار تا یک‌میلیارد دلار دارد. براساس گزارش‌های مختلف سهم مستقیم TİKA از این هزینه‌ها حدود۳۰۰ الی ۴۰۰میلیون دلار برآورد می‌شود. به عبارت دیگر وزارت خارجه ترکیه سهم قابل توجه ۳۰ الی ۴۰درصدی از بودجه خود را صرف کمک‌های خارجی و ایجاد نفوذ در کشورهای دیگر می‌کند. این رقم اگرچه کوچک‌تر از GIZ یا AFD است اما با توجه به حجم اقتصاد ترکیه قابل توجه است. TİKA بیش از ۳۰ هزار پروژه در ۱۷۰کشور اجرا کرده و تمرکز اصلی آن بر حوزه‌هایی مانند آموزش، بهداشت، کشاورزی و مرمت آثار فرهنگی‌ـ به ویژه در آسیای‌میانه، آفریقا و خاورمیانه- است. به همین دلیل، بسیاری TİKA را ابزاری برای «دیپلماسی نرم فرهنگی» آنکارا می‌دانند که بیش از آنکه صرفا توسعه‌ای باشد، جنبه هویتی و ژئوپلیتیک دارد.
CIDCA چین: نهاد سیاستگذار در کنار بازوی مالی MOFCOM
آژانس همکاری توسعه بین‌المللی چین (CIDCA) نهادی تازه‌تاسیس است که از سال ۲۰۱۸ وظیفه سیاستگذاری و هماهنگی کمک‌های خارجی چین را برعهده دارد. گزارش‌ها نشان می‌دهد که هزینه‌کرد مستقیم CIDCA در سال ۲۰۲۴ حدود ۶/۲۵میلیون دلار بوده است؛ رقمی که در مقایسه با سایر آژانس‌ها بسیار اندک است.
اما واقعیت این است که بخش اصلی کمک خارجی چین از طریق وزارت بازرگانی (MOFCOM) و بانک‌های دولتی تامین می‌شود. براساس داده‌های بروکینگز، MOFCOM در سال ۲۰۲۴ حدود ۸/۲میلیارد دلار کمک خارجی اعطا کرده که ترکیبی از وام‌های ترجیحی، کمک‌های بلاعوض و پروژه‌های زیرساختی در چارچوب ابتکار «کمربند و جاده» (BRI) بوده است. بنابراین برای ارزیابی چین باید CIDCA را بیشتر یک «اتاق فرمان» دید تا بازوی مالی؛ نهادی که جهت‌گیری سیاسی و اولویت‌های کلان را مشخص می‌کند و منابع مالی واقعی توسط نهادهای دیگر تامین می‌شود.
مقایسه نهایی: تفاوت مقیاس و ماموریت
مقایسه این چهار آژانس نشان می‌دهد که AFD فرانسه و GIZ آلمان با هزینه‌کردهای چند میلیاردی، در سطح جهانی و با تمرکز بر پایداری و ظرفیت‌سازی عمل می‌کنند. در مقابل TİKA ترکیه و CIDCA چین با بودجه‌های کوچک‌تر اما اهداف ژئوپلیتیک مشخص تلاش دارند جایگاه خود را در نظام بین‌الملل ارتقا دهند.
نتیجه‌گیری
بررسی هزینه‌کرد آژانس‌های توسعه نشان می‌دهد که این نهادها صرفا ابزار مالی نیستند بلکه بخش مهمی از سیاست خارجی و رقابت ژئوپلیتیک کشورها را تشکیل می‌دهند. اروپایی‌ها با آژانس‌های پرهزینه و ساختارمند خود در پی تثبیت نظم بین‌المللی مبتنی بر پایداری و قواعد چندجانبه هستند. در مقابل ترکیه و چین با آژانس‌های کوچک‌تر اما پرتحرک بیشتر بر نفوذ فرهنگی، همکاری جنوب-جنوب و پروژه‌های زیرساختی متمرکز شده‌اند. این تفاوت‌ها در عمل نشان می‌دهد که حجم مالی تنها معیار اهمیت نیست. گاهی یک پروژه کوچک TİKA در آسیای مرکزی یا یک بورسیه آموزشی از سوی CIDCA می‌تواند به اندازه میلیاردها یورو هزینه اثرگذاری ایجاد کند.
